LAI MINO LE KUM ZABI 21 HRANG TIMTUAHNAK

A  liamcia zomi kum zabi 20 sungah leitlun san thuanthu kan thlirsal tikah raalpi veihnih a um ti kan rak hmu thei. Mi tampi cu raal ruangah an thi, an siatsuah ih raalih ṭihnung rapthlakza khal kan rak hmu. Atu hi kum zabi 21 sung kan lut zo ih ziang thil pawl a cang pei? Hi kum zabi 21 sungah ṭhatnak lamih a hoitertu ding pawl cu zovek pawl so an si pei? Kum zabi thar hi ṭhangthar nonawn pawlih kut sungah a um kan ti le kan palh lo ding. Curuangah a ṭhatnak lamih a hoitertu ding pawl cu santhar mino pawl ṭuanvo ah a rak cang ta. A hleice in kan Laimi ṭhansonak hrangah santhar Lai Mino pawlin kan neihmi zalennak, fimthiamnak, nun daan mawi le hlawhtlinnak pawl a hman daan thiam hi a thupi zetih a ṭulzetmi khal an si. Thil ṭha timi pawl hi fimkhur zetin zir tahratin kan miphun khaisannak hrangah Lai Mino pawlin ṭuanvo tumpi kan nei.

       ZIR ding le timtuah ding tampi kan neih mi sungin a tanglam thu pawl hi ruatkhawm tlang hnik uhsi.

1. Mino le Zalennak.

       No lai caan hi leitlun kan nun sungah thazaang cakbik le sunglawibik caan a rak si. Huham a neizet ih thil ti theinak tampi a nei fawn. Mino kan si lai caan ah Pathian in zalennak phun tampi in pekih cumi pawl a hman daan kan thiam lo ahcun siatnak, sualralnak ah kan hmang pang ṭheu. Cucu a poi zetmi thil a si. Curuangah a tanglam ih zalennak kan neihmi pawl hi kum zabi 21 ah ṭhatein kilkhawi cio dingah Lai Mino pawlin ṭuanvo kan nei a si. Mino pawl in:

      a. Mi zovek khal biak-sawn theinak zalennak kan nei.

      b. Kan duhzawng tuah theinak huham le zalennak kan nei.

      c. Kan feh duhnak ih feh theinak zalennak kan nei.

      d. Kan duh vekin khawruat theinak zalennak kan nei.

      e. Kan ruahnak le tumtahmi vekin zuam theinak zalennak kan nei.

      f. Kan duhzawng fala/tlangval hril theinak zalennak kan nei.

      g. Sia le ṭha duhhril theinak zalennak kan nei.

      h. Rualpi duhduh kan kom thei.

      i.  Thiam duhmi pohpoh zir le thiam theinak kan nei.

      j.  Mai’ duhmi zoh theinak le tuah theinak kan nei.

       A tlunih zalennak kan neihmi pawl hi a ṭulnak vekin hmanthiam ding a thupi zet. Mino zalennak sung ihsin kan duhzawng tuah theinak huham kan neihmi hi a sunglawi zet. Tar hnu ahcun kan duh vekin kan tuah thei nawn lo ding. Mino in kan zalennak hman kan thiam lo ahcun siatnak le sualnak lamzin ah in hruai pang ding ti hi phan a um zet. Fim le thiam dingin zuam tahratin kan ram, kan miphun dinhmun khaisang dingah Mino pawlin ṭuanvo tumpi kan nei ti hi cing ṭha ringring in kan zalennak pawl hi hman thiam dingin zir kan ṭul. Sualnak lamah zalennak hmang sawn loin Pathian ram hrangah le kan ram, kan miphun hrangah hmang cio uhsi.

2. Mino le Fimthiamnak.

       Kum zabi 21 sungah Lai Mino hrangih zuam ding sawmngiarmi (challenge) pawl lakah fimthiamnak hi a thupi zetmi a si. Fimnak hi ziang a si? Thiamnak teh ziang a siih Fimthiamnak kan timi cu ziang bik a si? ti pawl hi zoh hmaisa hnik uhsi.

       “Fimnak” timi cu nu ih hrinnak pianpi thluakin khawruah theinak kha a si. Fimnak cu thinlung sunglam ihsin khawruah theinak hi a sawh bik. “Thiamnak” kan timi cu thinlung thluakin kan ruatih kan kut, ke le pumsa in cangvaihnak ah hmangin kan nun sung hrang thil tuah theinak kha a si. Fim lo cun thiam a har. Thiamnak dingah fim a ṭul. Fimnak a hmaisa ih thiamnak in a thlun a si. “Fimthiamnak” kan ti tikah minung in pum cawm theinak ding hrangah a ṭulmi tlinpi-in a ṭhangso tertu le kimcang theitu famkimter theinak a si. Fimthiamnak hi phun tampi in a ṭhekdarh ṭheh. Minung pakhat in fimthiamnak a zatein thiam thluh a theih lo.

       Fimthiamnak hi phun tampi a um ruangah kanmah le zirmi fimthiamnak kha taimak zetin kan zir a ṭul. Bachelor dinhmun lawngah tawpter loin Master, Doctorate degree tiang ngah zuam ding kan ṭul zet (Hminsin: Himi degree pawl ngah dingin kan kai tik khalah academic ṭhatnak tlawng pawlih kai ding kan zuam a ṭul. Tlawng ṭha lem lo an timi cu hrial thei sehla duh a um). Hlan deuh kan u le pawl hnakih sangsin le thiam deuhih zir vivo ding hi a poimawh zet. Phun hra kan ong tik khalah sii lam thiamnak, engineer lam, computer lam le kanmah le zirmi subject pawlah thiamzet dingin zir kan ṭul. Zir menmen cu thiam a theih lo. Cafir rero ih camipuai ong khalin zianghman kan thiam ngah thei lo ding. Tulai zirsang tlawngta tampi cu ol-zawng in camipuai ong theinak dingah cafir kan hmang. Baibal tlawng hrekkhak ah khal an hmang ve. Himi hin kan miphun sinak ding in siatsuah zet. Thiam fawn si lo degree hmuah ngah rero hi teh ziang ṭhathnemnak so kan ngah? B.Sc., B.A. ngah men hi cathiam fimthiamnak nei an si ṭheh lo ti hi cin ringring a ṭha. Cafir ih degree ngah hnak cu cafir lo mithiam tampi an um ti hi kan thei cio a ṭul. Kan fimthiamnak hi kan miphun, kan ram ṭhansonak hrangah thupi zetin hman kan qul.

       Curuangah fimthiamnak a zir rerotu Lai Mino tampi in kan ram ṭhansonak ding hrangah ṭuanvo tampi kan nei timi thu hi theih ringring a ṭul. Kan fimthiamnak hi a liamcia caan ah ziangti’n kan hmangih, a ra lai ding caan ah teh ziangti’n kan hmang ding ti hi timtuah cia a ṭul zet. Grik mifim hminthang Plato in, “Fimthiamnak nei ding ahcun mah le mah tampi ka sam lai tiih theih-awk a ṭul,” a ti. Cuvek thotho in kannih Lai Mino pawl khalin kan ram, kan miphun hrangah a ṭhansoh tertu ding kan si cio hrangah mai’ sinak thei aw in fimthiamnak zir sang vivo ding a thupi zet. Fimthiamnak ih a thupibik le a sangbik mi laimuril cu mah le mah felte’n theih (know thyself) hi a si.

       Mifim, mi thiam malte lawng umnak pawlkomnak hi a ṭhangso thei lo vekin hnget zetih ding thei ding khal ol-ai mi a si lo. Kan Lai miphun ṭhansonak kan pan sinsin theinak dingah mai’ sinak vekin theifel in hman a tlakmi fimthiamnak nei thei dingin zuam cio kan ṭul. Kan kiangkap le miphun hrangah ṭhatnak a pe thei lomi fimthiamnak kan nei pang ahcun zianghmanah hman dingih a tlak lo dingih man khal a nei lo.

       Curuangah Lai Mino pawlin kum zabi 21 sung kan feh rero tikah thil poimawh tampi lakin kan zalennak le kan fimthiamnak pawl hi thil thupi zetah kan ruat a ṭul. Cutiin kan ruat theiih kan ram, kan miphun hrangah ṭhatnak thawn kan hmang thiam asile ṭhansonak hrangah tuahsuaktu kan si ve ding. A dang ṭulsammi tampi khal zir vivo ding a thupi zet tikha theih ringring a ṭha. Kan miphun khaisan na duh ve asile napi’n thu ruatin ṭhansonak hrangah na ti theitawk suahin hnaṭuan ve aw. It lo, siing loin ṭhansohnak hrangah ṭuan zuam ve aw. Na fimthiamnak, na zalennak hmang thiam aw. Cucu thil thupi tampi lakih timtuah ding a ṭulzet ve mi tla an si.

       Kan Lai Mino pawl in kan ram, kan miphun hrangah ziangtiang ṭan kan la? Thil tumpi kan tuah thei hrih lo khalle kan tuah theimi umsun hmangin kan miphun, kan calai, kan ram hrangah burkhawm in kan fimthiamnak pawl kan hmang khawm ahcun miphun dang hnakin kan cuang lo khalle hihnak ih dinhmun sangah kan kai thei tengteng ko ding.

Duhdawtnak le duhsaknak thawn,

Rev. CJ Hrang Hmung, DMin., PhD (Dev. Adm student) 

(Hminsin: 2002 kum ih ka rak ngan dahmi a siih Lailun Magazine, 2002-2003, Falam Phunsang Tlawngta Pawlkom, Kalay ah suah dahmi a si. "Chin" ti loin "Lai" timi cafang ka rak hmang sawn.)

      

(Lailun Magazine, 2002-2003,

Falam Phunsang Tlawngta Pawlkom, Kalay)