Minung
hi a phunphun in kan um. A hrek cu zianghman tuah duh cuca loin tomen, ummen hi
kan duh. A hrek cu ziangmaw te tal tuah ngah locun tiah tuah ṭenṭo
duhtu khal kan um. A hrek cu eiin lam ah buaipi rero paih lem lo kan um.
Asinain a hrek cu eikhop zo khal le ei thei rerotu, ei paih rerotu hrongdang
deuh pawl kan um. Cuvek thotho in cabu siar thu khalah casiar paih cuca lo tampi
kan um bangin a hrek cu cabu a hmu hnuhnu cun um thei loin siar le khawl a paih
zettu cabu hrongdangzet khal kan um. A hrek cu casiar a paihzet khal kan um ih
cabu tampi a khawlduh khal kan um. Casiartu hrekkhat sungah nikhat ah maltetal
ca siar ta loin ni a liam siang lotu tampi kan um ih, a hrekkhat cu ca siar lo
khal le ziang poisa lem lo tampi kan um ko ding. Ca ka siar lo ruangah ka ṭumsuk
cuang loih ca ka siar ruangah ka ṭhangso
cuang lo a titu khal kan um. A hrek cu cabu kan hmu asile ziangvek cabu khal
siar ta fekfek duhtu kan um vekin ca siar lem lo khalle cabu duhzettu, khawl
tengteng a duhtu tampi kan um thei thotho. Himi cahram sungah Cabu duhzet le a
khawl duh zettu pawl cu “Cabu hrongdang pawl” tiah cangantu in hmin a bun hngai
a si. Cumi pawlih cabu thawn pehpar in an hrongdang daan a phundang cio. Cubang
minung pawl cu zovek pawl an si ti hi a tanglam bangin zoh tlang hnik uhsi.
France miphun Boulard timi pa hi ‘Bibliomaniac’ timi ca duhzettu pawl lakah a
telvemi pakhat a si. Ziangtluk in ca a duh kan ti le cabu a hmumi pohpoh a bur
a tom in a lei. A leimi cabu pawl retnak ding hmun um lo khop tiang cabu a lei,
a khawl. Caku pung thawn, dip thawn, mawtaw khat ko khal in a lei. Cabu retnak
hmuahhmuah ah cabu a khat thluh ih tlunah a inn sungih hmunlawng a zate ah cabu
lawnglawng in a khat thluh. Neta ahcun a innkhaan zate ah cabu thawn a khat. A
khawlmi cabu zate hin uk 600,000 a kim ih inn 6 ah a ret tiah an sim ṭheu.
Cutluk lawmmam in cabu duhzettu a si. A mak tuk lawmmam nan ti ve ko lo maw?
Boulard
vekin cabu duhzet le khawl paihzet pakhat cu Archdeacon Meadow timi pa a si. Meadow
hi cabu a neihmi a tamtuk lawmmam ih a thar a leibet duh tikah a cabu neih cia
pawl cu a zuar sal ṭheu. A man tam deuh
pe theitu in lei a theih tiah thu a than. Cutin thu a than vekin mi tampi in a
cabu an lei ciamco tikah a thin a nuam sal lo ih mipi karlak ah a thuptein a
feh ve ṭheu ih midang hnak ih khung
sawn in amai’ cabu pawl cu a lei sal lala ṭheu
ti a si. Cutluk lawmmam ih cabu duh khal mangbangza pakhat a si ve.
American mi Stephen Blumberg timi pa ih cabu duh daan cu a phundang zet ve.
Anih hi cabu a duh tuk ruangah cabu fir dinhmun tiang a thleng. Hi pa hi
America ram sung lawng si loin Canada ram tiang a feh ih calai buuk (Library)
368 sungih cabu man ṭha zetzet an timi uk
24,000 hrawng a fir ti a si. Cuih cabu man khung zet pawl cu a zuar lo, a inn
sungah hmunkhatte’n a ret khawm. A netnak ah cabu a fir ruangih an kaih tikah a
fir cia dahmi cabu zate cu a inn sung ihsin an tong thluh leh sal, ti a si.
America ram ih a dang cabu duh zet
pakhat lala cu Los Angeles khua ih umtu carek zung hnaṭuantu
(postman) pakhat a si. Cu pa cu a thlahlawh ngahmi zate kha thil dang hrangah
zianghman a hmang siang loih cabu lawnglawng a lei ringring. Cuticun kum tampi
a rei tikah cun a innsung ah ke palnak ding hmun hman um lo ko in cabu
lawnglawng in a khat. Cubu lakah rawl a ei, cabu lakah a it ih a thih tik
khalah cabu lakah a thi. A thih tik hmanah a thih hnu zarh hnih thum a rei
lawngah innhnen pawl in an thei, ti a si. Cutluk ih cabu duh khal hi mangbangza
mimak pakhat a si ve.
Cabu hrongdang pawl lakah hmin sia
thawn a hminthangtu mi tampi an um. Cubang pawl cu ziangtin, ziang ruangah an
hmin a sia kan ti asile midang hnenin cabu an sang tikah an pe duh sal nawn lo,
ti a si. Cu bang pawl cun anmah le anmah ziaza a ṭha
lo ti kha an hmu awk lo ih an hnen ih cabu a sanhtu pawl riangri kha mi-aa an
si tiah an hmuhsuam betbet lai. France cangan thiam Anatole France timi pa in, “Ziangtik khalah cabu in san duh hlah
uh. Ka pe kir sal dah nawn lo. Ka calai buk sungih a ummi cabu pawl khalin
mi-aa pawlih in sanhmi cabu pawl lawnglawng an si,” a ti. Kan Laimi lak khalah
cuvekin midang hnenih cabu sang in mi a pe kir sal duh lotu mitampi kan um ve
thei.
Amah vek a dang pakhat a um hrih. Cupa
cu Holbrook Jackson timi pa a si. Hi
pa simmi cu a mak lawlaw an ti. A innah a famkimzetmi cabu retnak bizu a
phunphun a um. Cabu a phunphun a ret. Mikhual hrekkhat in a cabu pawl siar duh
ah san dingin an sut tikah “Mi-aa pawl lawngin midang hnenah cabu an sanh ṭheu”
a ti san men. A sim bet hrihmi cu a innsung ih cabu zate kha a khihhmuh ih
“Himi cabu zate tla hi a hlan ahcun cubang mi-aa pawl ih ta an rak si dah,”
tiah porh aw zet in a sim ṭheu.
Cabu mi dang hnenah va sanh ding hi ṭih a
va nung ve ti uh law. Sian lo ah le tirhfak an ti ding, sanh tikah le mi-aa ti
tuar lala fawn si, a laklawh nasa ti uh law.
English mifim Samuel Johnson (1709-1784) hi casiar zamrangzet (speed reader)
pakhat a si. Ca veikhat a siar cun cafang pakhat tete, catluan pakhat tete in a
siar lo. A duh lem lomi pawl a lanta vivo ih a duhnak zawn a thlen cun fel le
famkimtak in a siar. Ca a siarmi ih a laimuril, a thawtnak zawnte lawng
duhtawkin diriamzetin a siar ṭheu.
Cutiih a casiar daan hi James Bosswell
cun hitin a thuhla a ngan: “Samuel Johnson ih casiar daan hi a cabu sungih a
laimuril, a thupitnak fangte lawng a hril ih a siar. Cutiin a siar ṭheh
hlan hman ah a kiangah cabu dang pakhat siar dingmi a ret cia. Cutin a ret daan
cu hitin a tahṭhim. ‘Uico pakhat in
saruh pakhat a ei rero laifang ah a kut khat lam in a dang saruh pakhat a nen
ringring vek a si’” tiin.
France siangpahrang Napoleon khal hi casiar zamrangzet
pakhat a siih cabu hrongdang zet pakhat a si ve. Cabu pakhat a siar asile nazi
pakhat a kim hlan ah a ṭheh
man zo. Cutin cabu pakhat a siar ṭheh
tikah a dang cabu pawl pakhat hnu pakhat a siar bet vivo. A hleice in St.
Helena tikulh ah kumkhua thawngtlak in a um laiah cabu tampi duhtawt in a siar
zutzo mai. A hnenum pakhat in cabu bawrtom a ken sak ih a thiar sal lohli ṭheu.
Cutin nitin caan a liam ter ṭheu.
Tuah ding dang zianghman a nei lo ruangah cabu lawnglawng a siar ringring a si
cu. Cu khal cu a ṭha thotho tiah ka
ruat.
Atu kan san lamah cuvek cabu
hrongdangzet pakhat cu American cangantu hminthang Thomas Wolfe (1900-1938) a si. Kum note sung lawng a nung dam nain
cabu a siar daan hi a mak lawlaw. Amai’ thuhla thawn peh par aw in Lorence Powell cun hitin a ngan: “Thomas Wolfe ih casiar daan hi muthla ṭih
ih tlan thawn a bang aw. Cabu pakhat hnu pakhat a siar. Bu zaza in a siar, bu
thawngthawng in a siar. Sikhalsehla cabu duhtuk ruangah si loin casiar a paih
tuk ruangah a si,” a ti.
Casiartu u le nau, kannih Laimi (Chinmi)
pawl teh hibangin cabu hrongdang pawl kan um ve maw? Vei tampi ah cabu nei
lawng men hi a tawk lo ih cuih cabu kan neihmi hi siar tengteng a ṭul.
Kan siarmi khal ṭhathnem ko in hman
thiam a ṭul. Kanmah pumpak ṭhansonak
hrangah siseh, theihkauhnak hrangah siseh, kan peng le kan miphun tundinnak
tiang hrangah taimak suah ding tampi kan neih hrih a si cu. Ziangtin na ruat ve?
Duhdawtnak le duhsaknak thawn,
Rev. CJ Hrang Hmung, DMin., PhD (Dev. Adm)
PCU, Manila, Philippines.
