Thursday, November 28, 2013

PHILIPPINES RAM LE TLAWNGKAINAK LAM THEIHṬHA MALLAI

Philippines ram ih tlawngkainak lam thuhla thawn pehpar aw in cahram ngan ding hi thil ol a si lo. An ram ka thlennak a rei tuk hrih fawn lo. An sinak le dinhmun ziangkim khal ka thei famkim ngah thluh hrih fawn lo. Curuangah duhthusam vekin famkimzet in ka ngan ngah thei lo men ding. Ka tlinban fawn lo ding. Sikhalsehla a cang theitawk in ka hmuhtonmi le ka suhhlam ban tawk sungin ka tarlang tum ve hnik ding. A famkim lomi le a dik lomi a um ahcun cangantu ih famkim lonak le a theih famkim ngah lo ruangah a si, tiah rak theihthiamsak hram uh.


Philippines ram thuhla tawi.
          Philippines ram ih official hmin cu “the Republic of the Philippines” a siih Asia nisuahnak thlanglam, Pacific tipithuanthum nitlaknak ih a ummi tikulh ram pakhat a si. Philippines ram hi Tikulh (islands) 7,107 komkhawmmi ram a siih tikulh tumbik pawl cu Luzon, Visayas le Mindanao pawl tla an si. An ram a tumnak zate kom in kilometres thawng zathum kim zikte (300,000 sq kilometres or 115,000 sq miles tlun) a si. An ram ih khuapi bik cu Manila khua a si. Mipum zate kom 97 million tlun an um. Asia ram sungah mipum tam lam a pasarihnak a siih leitlun huap in hleihnihnak a si. Cu lawng si loin ram dangdang ih a ummi Philippines mipum 12 million an um hrih.
         
Asia continent sungah Khristian ram ti’n  kawh theimi ram pahnih te lawng a um. Cumi ram pawl cu East Timor le Philippines pawl an si. An ram pahnih te’n Khristian ram kan ti tikah Catholic tambik umnak ram an si. East Timor ram hi a ram pumpi in Catholic lawnglawng an si. Philippines ram mipum sungin 93% cu Khristian an si. Cumi sungah 80.9% cu Catholic an si. Cumi lo 12.1%  pawl cu Iglesia ni Cristo, the Philippine Independent Church, the Seventh-day Adventist Church, United Church of Christ in the Philippines, United Methodist, Baptist, Presbyterian le Jehovah’s Witnesses le pawl dangdang an si. Cumi lo a dang 7% zikte cu Muslim (Islam) le biaknak dang tete pawl an si.
          Philippines ram hi 1946 kum July 4 ni ah American uknak hnuai ihsin zalennak (independence) an ngah. Himi ni hi official ih theihpimi a si. Asinain Spain kuttang ihsin anmahte’n independence ni tiah an hmanmi cu June 12 a si. 1898 kum June 12 ni ih an phuanmi hi an independence ni ah an hmang deuh.

Philippines mi pawlih Biaknak le khawtlang nun daan
          A tlunih kan tarlang zo vekin Philippines mipum tambik cu Khristian (Roman Catholic) an si. Biaknak lam ah a tlangpi thu in zalenzet an si. Biaknak lam ih kapkhattuk ih fehtu (extreme) khal tawkfang an um ve ko. Sikhalsehla mipi tam sawn cu biaknak lam ah zaran men fang (ordinary) an si. A hrekkhat cu biakinn lam a thleng dah lo an tamzet tiah an simmi khal ka thei. Asinain mi tampi cu khawm caan ah felfaite’n an khawm heu ko tiah an simmi khal ka thei thotho. Mah le zum daan ih zirin Pathian biakkhawmnak lamah cun an zalen nasa.
          An mipi thinlung um daan hi an tluang nasa. A tlangpi thu in kan zoh asile to aw rero, kawk aw rero an um dah lem lo. An thinheng ih buainak a um ahcun meithal thawn an kap that men heu, ti a si. A hleice in faate nunsim ih kawk rero khal an nei lo. Zalennak hi an uar ngaingai. Curuangah an nuncan ziaza lam thu ka zoh tikah remcang lo tiih ka hmuhmi a tam nasa. Amah lawngte an thinlung a tluangtlamzet (simple) in a nungtu an tam zet. A tlangpi thu in kan zoh asile an nun a felzet pam in ka thei. Thuhimnak ah Bus fate kan to tikah (a hleice in Jeepney) to man hi a khongtu (spare) a um lo. A mawngtu (driver) pakhat lawng a um. A to tu

pawlin mah le fehnak ding hrangih cem dingmi zat cio an pe mai. Pe loin an um ka thei dah hrih lo. Kan ram ah sisehla pe loin a umtu kan tampi ding tiah ka ruat rero heu.
       Amah lawngte pakhat le pakhat bom-aw rero ti hi a um tuk lo. Mipi umkhawmnak hmun ah harsatnak pakhat khat kan tong khalle bom aw ti a um lo, an zoh men, thei lo vekin an tlansan men. Ziangah mi nan bawm heu lo, tiah theihthiam rualpi ka sut tikah cuih buainak ka bawm pang asile a dung ih buainak tampi lakah ka telngah vivo ding hi kan duh lo ruangah a si, in ti. Cuvek thinlung cu a mak tuk ual, tiah ka thinlungte’n ka ruat rero heu.

Philippines ram ih tlawng um daan thuhla maltein.
          The National Statistics zung ih 2003 kum thuthannak ah cathiam menmen 93.4% le hmantheihmi cathiam 84.1% a um. Fimthiamnak hrangah Acozah ih hmanmi cu GDP ih 2.5% a si. 2009-2010 kum Department of Education ih suahmi cazin sungah Elementary tlawng 44,846 le Secondary tlawng 10,384 a um. Commission on Higher Education (CHED) ih theihpimi zirsang tlawng 2180 a um. Cumi sungah Acozah tlawng 607 le Private tlawng 1,573 a um. Rampi huap theihpinak tuahtu pawl cu Department of Education, Technical Education and Skills Development Authority (TESDA) le Commission on Higher Education (CHED) tla an si. Department of Education in Basic Education lam uanvo a lak. TESDA in technical-vocational le post-secondary middle-level tlawng pawl a tawlrelpi ih CHED in College, University le zirsang program pawl a tawlrel hngai a si.
    Catholic tlawngih hmin nei deuh tlawng pawl cu: Adamson University (Vincentian), Anteneo de Manila University (Jesuit), De La Salle University (Christian Brothers), Don Bosco Technical College (Salesian), Notre Dame of Dadiangas University (Marist Brothers of the Schools). Saint Louis University, Baguio City (CICM), San Beda College (Benedictine), University of San Carlos le Divine Word College of Vigan (SVD), le University of Santo Tomas tla an si. Catholic a si lomi tlawng hmin nei deuh pawl cu: Silliman University (Presbyterian), Adventist University of the Philippines (Seventh-day Adventists), Wesleyan University-Philippines (Methodist & UCCP), Central Philippine University (Baptist), Philippine Christian University (Methodist), Trinity University of Asia (Episcopalian), New Era Universita (Iglesia ni Cristo), Centro Escolar University, Far Eastern University pawl tla an si.

Philippines ram ih tlawng hminthang deuh pawl
          Philippines ram hi fimzirnak lam ah South East Asia ahhin a hangso hmaisa bik ram pakhat ih tel ban ve mi asi. Hiti ih an tel theinak hi khatlam ahcun kum reipi sung Spain le American pawlih uknak hnuaiih an um ruangah a si hmang ding. Asia ih zirsang tlawng University hmaisabik a simi University of Santo Tomas (UST) hi Philippines ramah a um. University of Santo Tomas hi zirnak lam ah leitlun ih theihbanmi tlawng a si. Hi tlawng hi 1611 kum April 28 ah Miguel de Benavides (Archbishop of Manila) le Dominican missionary pawlih dinmi a si. Leitlun Catholic university pawl lakah hmunkhat ih tlawngta tambik kainak tlawng tumbik a si. Cuihtlunah Manila khuapi sungih university pawl lak khalah tlawng tumbik a si. Himi UST tlawngah Pope pahnih in an ra tlawng dah: Paul VI (Nov. 28, 1970) le Pope John Paul II (Feb. 18, 1981 le Jan. 13, 1995) tla an si. Cu lo leitlun theihbanmi University pawl cu Ateneo De Manila University (1859 – Jesuit), Silliman University (1901 – Presbyterian), Central Philippine University (1905 – Baptist), University of the Philippines (1908 -UP), De La Salle University (1911 – Catholic), Adventist University of the Philippines (1917- Seventh-Day Adventist), Adamson University (1932 – Catholic), Xavier University (1933 – Catholic), Philippine Christian University (1946 – UCCP & Methodist), ti pawl tla ansi. Cumi lo tlawng ha tampi an um hrih na’n kan tarlang cawk lo ding. Himi tlawng pawl a tam sawn ahhin leitlun lam (Secular) le biaknak lam (Theology) fimthiamnak phunhnih in zir a theih cih.
          2007 kum PRC le CHED ih report pekmi (1994-1998) kum 5 sung hrangih tlawng habik an timi pawl cu: (1) Xavier University, (2) nak University of the Philippines, Diliman le Silliman University, (4) University of Santo Tomas, (5) Ateneo de Davao University, (6) University of the City of Manila, (7) Mapua Institute of Technology, (8) Central Philippine University, (9) Saint Louis University le (10)  Mindanao State Univestity tla an si.

Philippines ram sung Kawlram mi pawl kainak tlawng
          Kawlram mi a tam sawn cu Protestant le Evangelical tlawng pawl ah an kai. An kai tamnak tlawng pawl ahcun Secular le Theology zirnak a kom aw-mi tlawng hnak in Theology tlawng an si deuh. Kawlram ihsin a hleice in Laimi pawl kai tamnak le tlawng lar deuh pawl cu: Manila ah a ummi Philippine Christian University (PCU) le Union Theological Seminary (UTS), Asian Theological Seminary (ATS), Manila Theological Seminary (MTC), Alliance Graduate School (AGS), Asia Pacific Nazarene Theological Seminary (APNTS), Adventist University of the Philippines (AUP) le Adventist International Institute of Advanced Studies (AIIAS), Baguio city ah a ummi Philippine Baptist Theological Seminary (PBTS), Asia Pacific Theological Seminary (APTS) pawl an si. Doctorate program hrang ahcun PCU-UTS, AIIAS le AGST (Asian Graduate School of Theology) tlawng pawl hi hmin nei ih lar deuh pawl an si. Cumi lo tlawng dang khalah a kaitu tlawngta an um phahphah nain ka tarlang nawn lo.

Philippines tlawngkaitu pawl theihulmi le Visa thuhla
          Philippines ram tlawng pawl ih cazirh daan cu a phundang deuh a bang. Philippines ram ih fimthiamnak lam an fehpi daan cu United State of America thawn an nai zet. Philippines pawl cu zalennak hi an thupitter ngaingai. Curuangah Saya le Tlawngta pawl karlak ah rualpi sinak neih ding hi an uar zet. A tlangpi in, Saya pawl in thuzirhtu hnak in thuruah thiamnak mi simtu dinhmun ah an um. Program dang pawlah ziang an bang ti cu ka thei thluh lo. Sikhalsehla doctoral level ahcun class sungah Saya le Tlawngta kan zate’n mah le theihmi cio hlawm aw le reltlangnak neih a si heu. Saya lawngin zirh rero ti hi a tam tuk lo.
          Tutiang dinhmun ahcun Philippines ram kan luh vete’n a tlangpi thu in ni 21 sung hrangah Tourist visa pek a si heu. Tlawngkai duhtu pawlcun cuih caan sungah luhnak ding tlawng zamrangzetin tawlrel lohli a ul. Tlawng luh ngah hnu ah a malbik veikhat tal cu visa extension tuah a ul. Cuhnu ah Student visa ngah theinak dingah tawlrel a ul. A si lo le Missionary visa ngah theinak dingah tawlrel a ul.
          Cun, Philippines ram ih tlawng pawl lakah CHED ih theihpi mi tlawng le an theih pi lomi tlawng tiah phunhnih in hen a theih (CHED ih quanvo pawl cu hmaisa lam ah mallei ka tarlang zo). CHED ih theihpimi cu an acozah ih theihpimi tlawng an si. CHED theihpi lomi tlawng ih kaitu pawl cun Student Visa dil a theih lo. Curuangah Philippines ram sungih tlawngkai dingah cun CHED theihpimi a si maw, si lo timi theih hmaisa a ha. A cang thei ahcun CHED ih theihpimi tlawng ah kai thei cio a ha. CHED theihpimi a si lo ahcun Missionary Visa thawn khal tlawng kai a theih. Sikhalsehla Missionary Visa cu Baibal tlawngta le an ram ih kawhhran thawn pehzomnak a neitu pawl hrang lawngah a si, tuah le tawlrel daan a tam deuh. Missionary visa hrangah cun acozah ih theihpimi pawlkom, kawhhran pakhat khat thawn pehzomnak nei a ul. A tuah daan ding hi thil ol a si deuh lo in ka ruat. A tlangpi thu in Student visa hi a hmaisabik kum ahcun kumkhat hrangah pek a siih neta ahcun thla 6 tinte’n tuahbet sal a ul. Cutin neta khalah thla 6 tinte’n tuahbet vivo a si ko. Missionary visa cu kum khat ihsin kum thum sung hrangah ngah theih a si. Khatlam ahcun missionary visa thawn um thei ahcun tlawngkai sung hmuahhmuah a remcang deuh ih visa thuhla ah sumpai cem khal a mal deuh. Philippines ram sung umtu hrangih harsatnak bik pakhat cu visa thuhla ruangah a si heu. Visa hi an ram ih sumlutnak bik pakhat khal a si. Visa man hi a tam theizet ih visa policy khal Immigration lamin atu le atu an thleng cingcing heu.

Philippines ram sungih Tlawngta hrang Nuntu khawsaknak
          Philippine ram sungih tlawngta hrang nuntu khawsaknak lam kan zoh tikah nun man a khung ngaingai. Kan Kawlram thawn tahqhim ding cu a um hrimhrim lo. Mi pakhat in thlakhat ah rawl ei man tenren aw zet in a malbik US $ 100 hrawng a ṭul. Cumi lo cu mai’ rawl ei duh daan ih zir in a si. Cun, umnak ding innsan man ah khuasung deuh hmun remcang le tlawng kainak nai ahcun thlakhat hrangah US $ 120 kiangkap hrawng a ṭul. Cumi cu inn khan kau tawkfang pakhat san man a si. Tlawng hrekkhat ahcun umnak ding Hostel remcang a um. Cuvek ih um ngahtu hrangah cun thlakhat ah US $ 60 hrawng in um theih a si. Tlawng hrekkhat lala ahcun an umnak inn (hostel/family housing) ah thilri kimte’n um cia thluh a siih  a sanman khal a khung ve thung. Thlakhat ah US $ 300 lai cem a ul ih sponsor hate’n neitu pawl hrangah a remcangzet. Amah lawngte sponsor nei lo hrangah cun ruah ban dingmi a si lo.
          Kannih Kawlrammi pawl, a hleice in Chin mi tamsawn pawl cu harsatnak ruangah a tlun ih ka tarlangmi tlawng pawlah kan lut a tam deuh. Tlawng fees khal a ol deuh, ih luh ding khal a ol deuh ah a cang. Scholarship peknak tlawng an um vekin pek lonak tlawng khal tampi a um ve. Hmun dang ihsin bawmtu nei cia lo ahcun tlawngkai ding hi thil ol lo tak a si. Mai’ tlawng kai duhnak ah scholarship thawn remcang cia in tlawngkai ding timi cu Philippines biaknak tlawng dinhmun kan zoh tikah a harsa zetmi a si. Scholarship thawn tlawngkaitu khal cu an um phah ve ko nain a tlangpi thu cu unau sungkhat, rualpi le pawlkom pawlih bomnak thawn tlawngkaitu kan tam deuh ding tiah ka ruat.

Thunetnak:
          Philippines ram hi democracy ram an si vekin zalennak thawn a khat ih a nuamzet. Sumsaw neih ahcun duhtawk ih tlanlen theinak ram a si. Kan tarlang zo vekin fimthiamnak zirnak ding hrang khalah a rak hazet dah. Amah lawngte atu an dinhmun kan zoh tikah academic level lamin kan tah tikah an tla niam vivo tiah ka ruat. Ziangahtile anmai’ ong le nunphung hi thupizet ah an ret ih zirnak lamah hlan deuh vekin English hmannak hi a mal deuhdeuh. Mai’ ong le nunphung kilkhawi in khaisan cu a ha ko. Sikhalsehla miphun dang pawl fimthiamnak zirnak ding ruah ahcun a ha lo deuh men ding. Midang pawl an ram ih fimthiamnak zir dingih rat ter an duh taktak ahcun English hi leitlun huap hmanmi a si ruangah thupi ah ret a ul ringring ko ding. Curuangah hmailam kum 5-10 hrawng ahcun English hanso duh ruangah fimthiamnak ka zir peh ding tiih tumtahnak thawn pan dingah a tlak nawn lo men thei tiah ruahnak ka nei. Amah lawngte ziangvek tlawngha ih kan kai khalle kanmah (personal) ah a hum aw. Kanmai’ sinak in kan thiam ahcun ziangvek tlawngah kan kai khalle kan thiam, kan hangso ko ding. Kanmai’ sinak ih tlin lo ahcun ziangvek tlawngha timi ah va kai hmansehla kan thiam thei cuang lo ding. Kanmah le zuamnak parah a um a si, tiah ka ruat. Ziang a va si khalle kanmah le pumpak ciar ih kan zuam, kan duhnak ih zirin fimthiamnak kan zirmi ah hathnemnak le hlawhtlinak kan co ngah cio ko ding, tiah ka hmuh daan cu a si.

Duhdawtnak le duhsaknak thawn,

Rev. Dr. CJ Hrang Hmung
July 22, 2013, 9:51pm.

References:
http://en.wikipedia.org/wiki/Commission_on_Higher_Education_%28Philippines%29
http://en.wikipedia.org/wiki/Philippines
http://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Santo_Tomas
http://en.wikipedia.org/wiki/Higher_education_in_the_Philippines
http://en.wikipedia.org/wiki/Silliman_University
https://en.wikipedia.org/wiki/Xavier_University_%E2%80%93_Ateneo_de_Cagayan
https://en.wikipedia.org/wiki/Central_Philippine_University

No comments:

Post a Comment