FALAM CALAI THUBUAI PARAH KA HMUH DAAN

          Tuhrawng (August-September, 2013 sungah) group mail le Facebook ka on caan ah ka hmuh tambikmi pakhat cu kan Chinca thuhla hi a si. Cumi cu acozah tlawngah Chinca zir thei dingah Dr. Riang Vel ṭuanvo peknak le calailam ih rinsanmi pawl ih an cangvaihnak thu pawl an si. Acozah tlawng ah Chin ca zir thei ding tiah acozah in lamzin a on hi lungawiza a si. Asinain hiti’n lamzin a ong rualrual in kan Falam mi sungah buainak tawkfang a suak. El-awknak tampi a suak. Himi buainak khal hi a thar cu a si cuang lo. Hihlan kum 10 hrawng ihsin kan buai phah ringringmi thu a si ko. Himi thu pawl kan zoh tikah kan Falam mi hi kan lung a rual thei lo zia a langfiangzet in ka hmu. 

 

          Mi hrekkhat hi Falam calai (Chin calai) hi kawhhran in anmai’ taa bangin an hamtuk ruangah a si tiah an puh nasa. Cuih an puh bikmi kawhhran cu Baptist hi a si. Khatlam ah kan zoh asile Baptist hin kum reipi sung kan Chin ca humhimtu dinhmun ah an um ruangah a si. Cumi cu a si lo tiah an el tum khalle el theih a si lo ding. Cun kan Chin calai thuanthu kan zoh tikah Siangbawi Rev. Dr. Joseph Herbert Cope ih tuahsakmi a si ruangah Baptist ih hramthok tluk a siih mi tambik ih hmanmi khal a si. Cumi karlak ih theih a ṭul vemi pakhat cu Chin calai kalhmang dik te’n a fehpitu hi Baptist kawhhran a si ko nain hlanlai ihsin Chin ca ṭhate le dik te’n a zirtu pawl khal an thlun ih an hmang thluhmi a si thotho. Tuni tiang kan Chin calai kilkhawitu le ṭhanso tertubik hi Baptist a si ko. Asinain Baptist in Chin calai hi “ka taa” tiah ziangtik khalah a ham bulce dah cuang lo. Ṭha te’n fehpi vivo dingah kilhimtu sawn kan si. Kum tampi sung Chin calai humhim dingah khohzet ih a dingtu khal hi Baptist a si ko. Asinain Chin calai parah thu a nei tum dah lo. Feh daan dikte ih feh thei dingin a ti thei tawk tein a fehpi rero sawn a si.

          Kan Chin ca le Falam cangan daan thu kan zoh tikah Chin mi zate’n kan hman daan a bang aw thluh. Ziangahtile Chin ca le a ngan daan hi kan thei cio vekin Dr. Cope in hram in thok sak ruangah a si. Cun Falam calai thu khalah hram a thoktu hi Baptist hotu pawl an si. Laitlang ah a hlan deuh ahcun tlawng ah Chin ca hi kan rak zir dah. Keimah khal Falam ih Kawl tlawng (atu cu BEHS 2) ihsin phun 4 ka rak ong. Chin ca ṭhate’n ka rak zir ngah ve. Cuticun Chin ca zirnak ah phun sangbik ka rak ong ve. Lairawn (Kawlrawn) ahcun tlawngah Laica zirnak a um lo. Curuangah Kawhhran lam in kumtin ṭhaal caan ah taimak suah in ṭan an laak ih fanau pawl Chin ca thiam theinak dingah zirhnak a um ringring. Cuti fang in Chin ca a thiam ngahtu tampi an um.

          Baptist in kum tampi sung a kilkhawimi Chin calai hi Pawl ṭhenṭheknak a suak tikah buainak khal a um thok ve tiin ka ruat. Baptist an do ih, cuihsin Baptist in dik le ṭha te’n a fehpi reromi Falam Calai khal an do. Mizo cangan daan an uar deuh ih cumi thawn airawl an tum. Curuangah tulai calai thubuai pawl suak dingih thuhram kan zoh saal tikah a thupibik ih a langphahmi cu (1) Pawl ṭannak le donak (2) Pumpak kan uarmi le uar lomi (3) Miphun dang cangan daan uar ruangah mi nehkhuh duhnak (4) Mah lawng fimbik ih ruat awknak pawl an si hmang maw tiah ka ruat.

(1) Pawl ṭannak le donak

          Pawl ṭannak le donak ka ti tikah a tlangpi thu in Baptist hi Pawl dang mal lai in an do ih anmai’ Pawl kha an tanpi, an humhim duh. Anmai’ Pawl hi an karhter duh. Cukhal cu an mawh ve lo, sungtel tam neih an duh ve cu a dik ko. Kan Chin mi lakah Pathian thu a thlen hmaisabik hi Baptist a si tikah Baptist sungtel hi a tambik. Chin mi le Kawlram dinhmun kan zoh tikah Baptist hi kum reipi sung kawhhran tumbik, sungtel tambik dinhmun ah a ding ringring. Baptist kum tawkfang a din hnu ah Catholic, Presbyterian, Methodist, AG, Church of Christ, Gospel Baptist, Revival Baptist, ICM le Pawl dangdang din a siih sungtel tawkfang ciar an nei. Baptist sungtel a karhzai vekin Pawl dangdang khal an karhzai ve rero. Cumi cu Chin mi sungah zumtu kan karhzai a si ruangah lungawiza a si ko tiah ka ruat. Tulaifang Chin mi zumtu zate sungah ka theipalh lo ahcun Baptist sungtel hi zatek 70 lenglo kan um. Kan Falam mi sungah cun Baptist sungtel hi zatek 65 hrawng kan um ding. 1970 hnulam ihsin kan Chin mi sungah Pawl ṭhennak a suak. Culai ahcun Baptist hi ahleice in an do. Asinain tulam ahcun hlan deuh vekin Pawl pakhat le pakhat do awknak hi a um nawn lo ti ding tluk a si. Sikhalsehla Pawl pahnihkhat cun Baptist hi kaihhruaitu deuh le Pa dinhmun ih a um ringring kha an duh lo ruangah a thupte’n do an tum ringring. Do khal an do rero. Amai’ pawl an ṭan duhtuk ruangah a si. An mawh ve lo. Zumtu sungah pakhat le pakhat do awk rero loin rualrem theinak lamzin a ummi hi zawh tum sawn sehla duh a umzet. Kan thei keukeu na’n kan tuah duh lo hi a poizetmi a si. Tuni tiang kan lungrual thei dah lo a si phot cuteh.

          Baptist sungtel pawl cun “O” le “Aw” hi amah le dinhmun te’n a hmannak ding hmun ah a pahnih in a hmang ringring. Himi kan Chin ca ngan daan cu Baptist lawng si loin Pawl dangdang ih ummi Chin ca hi diktak le felfai te’n a zir ngahtu pawl cun “o” le “aw” ah buaipi ding zianghman an nei lo. Chin cangan daan hi “O” lawnglawng uar ih cangan daan fehpi an si dah lo. Cuvekin Baptist le Chin cangan daan dik a thluntu pawl cun “o” lawnglawng hmangin ca an ngan tum dah lo. Anmah le ngannak ding hmun te an thei ih an ngan thiam. Asinain “Aw” lawng a uartu pawl cun Mizo cangan daan cawng in ca an ngan duh ruangah an nganmi tinkim ah “aw” hlir hman an duh. Hmang khal an hmang rero. Kan Chin cangan daan zianghman an thiam lo maw, an thiam lo awter maw cu thei ve hlah. Cumi cu kan Falam calai in buaitertu hrik tumpi pakhat a si. Minung kan si ruangah Chin zate huap cun maltete buainak a um ve ko nain a rohbik cu Falam calai ah kan buaibik in ka thei. Cumi khal cu a thuhla kan zohkom tikah anmah le Pawl an ṭan duhtuk ruangah sungtel mi tambik a neitu Baptist kha an do rero a si ko lo maw? Ziangahtile Falam calai ih hngetkhoh dingah tuni tiang kum tampi sung a kilkhawitubik cu Baptist le a hruaitu pawl an si. Pawl dang khal tawkfang an tel ve. Netalam ih Pawl a ding thar pawl in anmah hmin langter duh ah biaknak le thu dangdang ih a langbikmi Baptist cangvaihnak hi an do duh ruangah thu a phunphun suah in hna an ṭuan rero ko lo maw, tiah ka ruat. Pawl do duh ruangah “o” le “aw” hmangin ṭan an hawl timi hi kei ka hmuh daan a si.

(2) Pumpak kan uarmi le uar lomi

          Himi thu ahcun online ih canganmi tampi zoh in a lang nasa. Online ih cangantu pakhat hi kan uarmi a si phot ahcun a thuhla sungah famkim lozet le palhnak a um khal le tongpa uar in kan rak uar top. Thu sau kan ruat lem lo. Cuih kan uarmi pa ih a tipalhmi khal kan rak thei sak nawn lo. Kan uarmi pa ih a nganmi parah thih ngam ding khop in an ṭanpi. Culawng si loin kan uarmi pa ih cangan daan hi a dikbik tiah a ruattu tampi kan um. Ṭha tein kan ruat asile Chin ca hi phun 4 tlun a kaitu zohman kan um lo. Curuangah kan Chin ca ngan daan hi kan uarmi pa/nu ih nganmi a dikbik timi ruahnak kan neih sung cu ziangtik khalah kan lung a rual thei lo ding. Chin ca phun 4 ong ciocio khal kan bang aw thei lo ding. A thiam deuh kan um dingih a thiam fangfang kan um ding. Chin ca phun 4 ong ti hmin pu ve maimai kan tampi ko ding. Amah lawngte a hramthoknak a ṭha ahcun a thiamnak khal rin a tlak ding a si. Chin ca in phun 4 tlun a um lo ruangah Mirang ca lam ihsin kan zir bet vivo a ṭul. Linguistic lam ihsin zoh thiam vivo kan ṭul. A thiam pawl ih in hruaimi hi a dik thluh lo ding nain an hnen ihsin kan zir thei dingmi tampi a um. Lungrual in kan fehpi vivo thei ahcun kan hmuh daan khal kan bangrep thei leh mai ding.

          Atu tiang kan rinsanmi upa pawl lakah calai lam zir saang a neitu cu Siangbawi Rev. Dr. S. Hre Kio le Rev. Khar Thuan lawng an um hrih in ka thei. Dr. S. Hre Kio hi ka thei sual lo ahcun Ph.D a kai laiah Linguistic nasazetin a zir. Curuangah Baibal caletnak lamah leitlun dinhmun banin Consultant tiang a thlen theinak a si. Rev. Khar Thuan cu MA (Linguistic) a ngah a si. Anih khal calai lam ah tampi zirtu a siih rinsan tlakmi a si. Tufangah Linguistic lam zirin ṭhehsuaktu kan neihsun a si. Cu lo cu kan Falam mi sungah Linguistic a zir taktak an um lo in ka thei (Ka thei ngah lo tla a si thei). {Keimah khal India ram Serampore University ih B.D ka kailai ah Grik le Hebru ka zir dah ih Grik cu Advanced Level tiang ka ṭheh. Atu Ph.D ka kai tikah German le Korean ca pawl ka zir. An calai feh daan pawl tawkfang cu ka zir ngah ve ih ka thei phah ve. Asinain linguistic lam ah ka thiam ka ti aw ngam lo. Ka thiam lomi tamzet a um ti ka thei aw}. Curuangah ka sim duhmi cu pumpak kan uar an timi pawl hi linguistic lamah zirsang nei le thiamsang an si cuang lo ahcun an calai fehpi daan hi tongpa uar ih uar ding a si cuang lo. Tuhnu ah kan miphun sung in “linguistic” lam ah zirsang an um bet vivo dingih cumi pawl in calai feh daan dik in fehpi vivo thei lawngah kan tha thei vivo lai ding a bang. Cumi hman ah an thu fehpimi kan thlun thluh thei pei maw, timi parah hram a bun lai ding. Cuti loih atu kan dinhmun vek ahcun “linguistic” lam ih zirnak a nei zotu pawl ih rem le ṭha an timi hi a cang thei tawkin thlun thei kan zuam ding hi a thupi sawn in ka ruat. Kan calai thu ahcun pumpak kan uarmi le uar lomi parah hram kan bun lo a ṭha. Hram kan bun ding khal asile cuih kan uarmi pa/nu hin calai lam ah zirnak sang neitu si tengteng a ṭul. Kan Chin ca khal thiam le thei neknek ciatu si a ṭul. Kan Chin ca a thiam lomi le a thei lomi in ziangtinso kan ca in tawlrel sak thei ding?

          Pumpak ih kan uarzetmi pawl hi uar ding a si ko. Amah lawngte a uar daan kan thiam a ṭul. A tuahmi a dik lo, a fehpi daan a dik lomi tiang kha thlun thluh ding a si lo. Kan uarmi ih thufehpi mi parah mit-siing in thuruat mumal loih kan thlun ṭheu ruangah palhnak tampi a suahpi thei. Cumi cu kan fimkhur a ṭul. Biaknak ah siseh, ram hruaitu dingah siseh, uar daan thiam kan ṭul. Tongpa uar ih uar men hin kan hmailam kan miphun hrangah siatsuahnak le that lonak tampi a suahpi thei.

(3) Miphun dang cangan daan uar ruangih mi nehkhuh duhnak

          “Miphun dang” ka ti tikah ka tarlang duhmi cu “Mizo” a si. Unau kan si kan ti ṭheu ko nain kan umnak ram a dang veve tikah unau lo vekah kan cang. Kan umnak ram a bang aw lo ruangah vei tampi ahcun unau ih kan ret awk lo caan tampi a um. Kan thei cio vekin kan Chin cangan daan le Mizo cangan daan hi a bang aw lo. Chin cangan daan ahcun “o” le “aw” hi amah le hmannak ding hmun ah hman vivo a si. Asinain Mizo cangan daan cu ziangtinkim ah “aw” lawnglawng an hmang thluh. Famkim lo veve an si ko nain Mizo cangan daan hi a famkim lo deuh in ka ruat. Ziangahtile Mizo mi santhar cathiam tampi in Mizo cangan daan ih a famkim lonak a hmutu an um rero zo ruangah a si. Khatlam ah Chin ca dik le tha te’n a zir ngahtu pawl cun “o” le “aw” hmannak ding fiangzet in kan thei thluh. Asinain Mizo cangan daan uartu pawl cun ziangkim ah “aw” hlir an hmang ve thung. A taktak ahcun Mizo ca khal amah le sinak ah a dik ve ko. El ding a um ciamco ve lem lo. Mizo ṭong ih canganmi tampi a suak zo. An casiar le cabu suah tam zia hi kan tluk, kan bang thei lo ding. Kannih Chin ca ih suanmi cabu cu duhzat a suak thei lo. Cuihtlunah a suak sun khal kan siar paih lo caan a tam. Casiar duhtu kan maltuk lai. Amah lawngte kan Chin ca thawn cokrawi cokpolh a theih lo. Mizo ca kan ngan le fel te’n Mizo cangan cawng mai ding. Chin ca kan ngan ahcun Chin cangan daan fel te’n hmang mai ding. Cuti’n si loih Chin mi hnenah Mizo cangan daan kan uar sawn ruangah mi nehkhuh duhnak a um sung cu kan Chin ca thu ah kan famkim thei dah lo ding. Kum 100 lai Chin cangan daan thawn a ciahneh zomi cu Mizo cangan daan in a nehkhuh thei dah lo ding. Mizo cangan daan kan cawng duh ahcun kan Falam mi lakah kan buai ringring hrih ko ding. Mi mal sawn in mi tamsawn nehkhuh theih khal a si dah fawn lo ding, timi hi ruat ciamciam thiam ding a ṭul. Miphun dang cangan daan uar ruangih mi tampi in kum tampi sung hman rero zomi parah nehkhuh (influence) duh hi cu ziangtik khalah a cang thei lo dingmi a si.

(4) Mah lawng fimbik ih ruat awknak

          Kan Chinmi pawl hi Pathian in thluasuah in pek ih hmuntinkim ah kan thleng. Kan ṭhangso ngaingai. Amah lawngte ram nuam ih kan thleng ruangah mifimbik ah kan ruat aw thluh qheu a bang. Ka theibik, ka thiam bik tiphun in kan rak um. Na hnakin kei Chin ca ka thiam deuh tiphun in kan um deuh a bang. Kan theih ṭulmi pakhat cu mifim ram kan um ruangah mifim kan si cuang lo timi hi a si. A hlan ihsin zianghman kan si lo ahcun khui hmun kan thlen khalah kan zirbet cuang lo ahcun kan fimbik dah cuang lo ding. Tuisan ah fimnak a karhzet ih mifim an tamzet ti hi kan hngilh lo a ṭha. Ka tarlang zo vekin kan Chinmi sungah Linguistic lam feh hi kan malzet. Rev. Dr. S. Hre Kio hi Ph.D a zir tikah Linguistic thatein zir hmaisabik kan neihmi a si. Kan Falam sung ah tla cun Rev. Khar Thuan lawng a si hrih. Chinmi lakin Dr. Kenneth Van Bik in Ph.D (Linguistic) a ngah ti cu tunai te ah ka theimi a um. Curuangah zozo khal in Chin ca thu kan fehpi tikah kanmah le thiam daan in kan fehpi cio. A thiam hleice deuh timi cu kan um ding nain a tlangpi thu ah kan bang-aw thluh thotho. Cuih kan thiammi parah mi hnakih thiam deuh le fim deuh vekin kan ruat aw sual ahcun kan palh nasa lai ding. Ziangahtile hmunkhat ah ziangtluk in kan thiam khalle kan thiam lonak hmun tampi a um hrih thotho. Calai thu ahcun linguistic ṭha te’n a zirtu ih suahpimi parah ruat tlang, relkhawm tlang in kan zate hman theih dingmi ah lungrual in fehpi thei ding hi a thupizet. Mahte lawng fimbik dinhmun ih um san a si nawn lo. San a thlengh aw thluh zo, ti hi kan hngilh lo a ṭha.

          Atu kan ram dinhmun kan zoh tikah Democracy ah kan lut kan ti. Kawhhran picang pawl cun democracy daan in kum tampi kawhhran kan kaihruai aw rero zo. Curuangah mi tamsawn ih lungkimnak hin ziangtinkim ah hna kan ṭuan ṭheu. A karlak ah thiam lo ruangih palhnak le famkim lonak tete cu a um ko. Sikhalsehla mi tamsawn lungkimnak thawn feh kan si ṭheu ruangah ruah zia khal tampi kan thiam. Mah le zalennak kan neih ciomi kha ṭha te’n kan hmang thiam ding a thupi. A poizetmi pakhat cu mai’ ke parah ding loin midang bomnak parih a dingtu pawl cun an hruaimi kawhhran sungah mai’ thuneihnak thawn fehpi an tum. Kawlram acozah in kum reipi in fehpimi thunei tukih uk awknak (dictatorship) in in ciahnehtuk ih biaknak sung tiangah kan hmang vivo. Cuticun bomnak ngahmi pawl hmangin mipi an kaihruai. Cutikah an sungtel pawl cun an duh lo khal le sumsaw huham nei an si ruangah an thu vekin an thlun. Cumi cun mi tamsawn lungkimnak ih thupit zia hi an theithiam thei nawn lo. An theithiam khal le an hmang thei nawn lo. Ziangkim hi hotu, thuneitu ih fehpi duh daan vekin an feh vivo. Kum a rei tikah an mipi sungah a ciahneh vivo ve. Culawng si loin mi hrekkhat cu an hmanrua ah an hmang ih anmah ai-awh mi dotu dingah an hmang. Mah lawng fimbik ih ruat awtu pawl ih kaihhruainak a um sung cu kan Falam miphun sungah remnak, daihnak a um thei dah lo ding ti cu a fiangzetmi thu pakhat a si.

Thunetnak

          Chin cangan daan hi Rev. Dr. J. H. Cope ih in tuahsakmi a si ruangah a tlangpithu in kan Chin mi zate’n kan cangan daan a bang aw thluh. Curuangah kannih Falam mi pawl khal hi Chin mi zate ih hmangmi vekin kan fehtlang thei dingah kan thinlung kan rem a ṭul. Thu dang deuh ih kan fehpi duh ringring ahcun lungrualnak thawn cu kan hlat awtuk lai. Falam mi lakih kan lungrual thei ṭheu lomi cu (a) Hrinhnam kan ṭantuk, (b) Pawl kan ṭantuk, (c) Kan uarmi pa/nu parah kan hngat duhtuk, kan ṭan tuk, (d) Mipi lungrual ih feh theinak lamzin kan thlun duh lo. Mi tamsawn ih duhmi ziang a si ti thei nacing in mi malsawn in mai’ duhnak thupi ah ret thotho kan duh. Democracy ih a muril kan tep thiam ngaingai hrih lo. Curuangah hi hlan ihsin lungrualnak dingah a cangthei tawk in tonkhawm le relkhawmnak tuah a si zo na’n kanmah thu duh daan in kan thluk saal cingcing. Cuti’n tuni tiang kan lungkhat thei lonak cu a si. Hiti’n kan feh vivo ahcun Falam mi malte sungah hrinhnam le Pawl ṭan in kan fehmi a reh thei lo dingih lungrualnak a um thei dah lo ding. Falam Baibal thu ah kan buai; Calai thu ah kan buai; Pawl thu ah kan buai; ramkhelnak thu ah kan buai. Hitin kan feh vivo ahcun kan Falam mi zate huap thluh thei ding cu thli lak ih innsak bangin kan si hrih lai ding, ti ka ruah tikah ka thin a nuam lo ngaingai. Kan zate’n tangdornak thinlung taktak nei in lungsiirnak thawn Pathian hmai ah kan kir saal a ṭul thlang (2 Sansiarnak 7:14). Mah lawng fimbik bangih puarthauzet in um nawn loin Thufim 13:10 sungih, “Puarthaunak cun harsatnak lawng a suahter; midang ruahnak thuron cu fim deuhnak a si” timi hi Baibal ṭongkam te hi kan nunpi cio dingah a ṭulzetmi a si, tiah ka ruat. “O” le “aw” hi amah le sinak ah diktak in kan hmang thiam tum sawn pei ih himi “o” le “aw” hminbun in thubuainak um nawn hram hlah seh.

(Hminsin: Ka nganmi thu pawl hi a siartu pawlih pompi thei lo tampi an um ko ding. In pom sak lo khalle poi ka ti lo, a siartu in freedom/right a nei. Kei khal freedom/right ka nei ve ruangah ka hmuh daan ka ngan ve mi a si ko. Hmuh daan a phunphun kan nei cio ruangah ka hmuh daan ka nganmi a si. Ka nganmi ah na duh lo zawng le na pom lo zawng a um ahcun “a sia lam” si loin “a ṭha lam” in comment in pe thei).

Duhdawtnak le duhsaknak thawn,

Rev. CJ Hrang Hmung, DMin., PhD (Dev. Adm. student)

PCU, Manila, Philippines.

23/09/2013|5:23pm.