THU (WORD) a si lo le SHALOM

THU (WORD) timi cu ziangso a si? Cuih THU ih a sullam thuk hi teh ziangso a si pei?

     Thukam Hlun sungah “THU” timi ṭongfang hi Hebru ṭong in “Dabar” tiah an ko. A sullam cu “thupek”, “ṭong”, “tuahnak” lo le “ṭuannak” ti pawl tla an si. Sim duhmi cu Pathian ih ṭongkam menmen si loin pakhat khat a tuah a si lo le a cangsuak ter tinak a si.

     Pathian ih ṭongkam pakhat khat hin thil pakhat khat a cangsuak ter ṭheu. Pakhat khat a tuahsuak ter ringring ṭheu. “Cun Pathian in tleunak um seh a ti ih tleunak cu a um” (Seem. 1:3). “Bawipa in vanih ummi hmuahhmuah a thu in a seemsuah. A ṭong in ni, thlapi le arsi pawl a tuah” (Saam 33:6) tiah Baibal sungah fiangte’n kan hmu.

 

     Pathian in pakhat khat a ṭong tinte’n thil pakhat khat a cangsuak ringring. Ṭong pakhat khat hmangin thil pakhat khat a tuah ringring timi cu kan thei cio ko.

     Culawng si loin cuih a ṭongkam a theitu pawl in cuih Pathian ih ṭong suakmi thupek pawl thlun le tuah ding a duh a si. Cumi cu Baibal sungah hiti’n a simmi kan hmu thei: “Ka thu pekmi hmuahhmuah cu feltein thlun uhla kumkhua in nanmah le nan tefa pawlih lam cu a tluang ding” (Daan. 12:28). “Maw nannih vancung mi pawl, a cak le thil tithei, A ṭong a ngai ih a thupekmi a thluntu pawl...” (Saam 103:20).

     Bawipa Amah rori khalin a ṭongkam cu thukam vekin a kilkhawi ringring ṭheu. Curuangah Pathian ṭongkam cu a thukam thawn a bangrep a si. “Mi ṭha nan si ruangah le thildik nan tuah ruangah Bawipa in an ram a lo pek a si lo. Hi miphun pawl an ṭhat lo ruangah le nan pupa Abraham, Isaak le Jakob pawl hnenih thukamnak a tuahmi a kimter tum ruangah...” (Daan. 9:5)

     Hebru miphun pawl hrangah an ṭong mi ṭongkam a ṭhat lo ahcun thil ṭha lo pakhat a suak ter tiah an theifiang ruangah an ṭong tikah an ralring zet ṭheu. Cuihtlun ah an ṭong cia zomi ṭongkam cu lakir sal a theih nawn lo. Seemtirnak 27 sungah Isaac in fapa upasawn Esau thluasuah a pekding ai-ah nautasawn Jakob cu thluasuah a pek ngah ih cumi cu lakir sal a theih nawn lo, timi thuhla kan hmu thei.

     Pathian ih ṭong suakmi ṭongkam cun thil pakhat khat a suahpi. Zianghman cangsuak loin a si lo le sullam nei lomi a rakir sal dah lo. Curuangah Baibal sungah, “Ka ṭongkam cu van ihsin leilung ciarter dingih a tla mi vur le ruah ti bangtuk a si...Ka kaa sungih a suakmi ṭongkam cu cubangtuk a si ding. Zianghman tuahsuak loin ka hnenah a kir lo ding. Tuah dingih ka tummi hmuahhmuah cu a tuah ṭheh ding” (Is. 55:10-11) tiin kan hmu thei.

     Cuihtlun ah Pathian ih ṭongkam hi ‘thuphuan’ vekin siseh, a thukzetmi thu pakhat ‘phorhsuahnak’ ah siseh, ‘hmuhnak’ (vision) pakhat khat vekin siseh a cang ter hrih (1 Sam. 3:7; Ezek. 1:4; 38:21).

     Pathian ih ṭongkam hi minung hrangah rundamnak thu khal a si. “A ṭongkam in a damter hai. Thihnak khur sung ihsin a suah hai a si” (Saam 107:20).

     “Dabar” timi Hebru ṭongfang hi Thukam Hlun cabu sungah vei 400 lai a um. Thukam Thar sung ahcun Pathian ih “Thu” cu Grik ṭong in “Logos” tiah kawh a si. Ṭongkam, tuahnak lawng si loin minung ih a cannak Logos cu “Khrih” a si.

     “Logos” timi Grik ṭongfang hi Thukam Thar cabu sungah vei 200 tlun hman in a um. Cuih ṭongfang cu “THU” (word) timi le “theihnak” (reason) timi sullam pahnih kommi a si.

     “THU” timi Khrih ih thuhla thawn peh awin Baibal ca thianghlim ih kan hmu mi cu a tanglam bangin an si. “A hramthokah Thu a rak um. Cuih Thu cu Pathian thawn a um ih Pathian a si. A hramthok ihsin cuih Thu cu Pathian thawn a um zo. Amah sung ihsin Pathian in ziang hmuahhmuah a seemsuah; seemsuahmi thil hmuahhmuah sung ahhin amah tel loih tuahmi pakhatte hman a um lo. Cuih Thu cu nunnak ih hram a si ih cuih nunnak cun minung hnenah tleunak a run thlen. Tleunak cu khawthim sungah a tleu ih thimnak in a hmit thei dah lo” (Joh. 1:1-5).

     “THU” timi hi nunnak thawn a khat ih huham cahnak a nei. Cuih “THU” ih a suahmi in tuahnak, ṭuannak pakhat khat a cang ter tiah Hebru pawlin an pom tiin kan rel zo. “Logos” timi ṭongfang le sullam fiangih kan theih theinak dingah dunglam thuanthu le ruah daan pawl theih hmaisa a ṭul.

     “Logos” timi “THU” ih thuhla a rak thoknak hi  560 BC lai ihsin a si zo. Efesa khua ah Heraclitus timi Grik khawruatthiam mifim pakhat a rak um. Cuih mifim pa ih a ruah daan ah himi leilungpi hi a cang, a siat rero. Ziang tik caan khalah a cawl men dah lo. A thleng aw rero. Nazi, minute, second, nitinte’n pakhat khat a cang ih a siat cingcing. Asinain cuti ih thil a can ruangah leilung boruakpi hi a vaivuan men lo ih pakhat khat in a kilkhawi ringring.

     Hi leilung le boruakpi hi a siat, a cang rero kona’n amai’ siningte’n a um thei. A remcang ringring. Leilungtlunpi lawng si loin thil a cangmi hmuahhmuah hi tumtahnak um lo, tawlrelnak um loin a cang thei lo ti a hmufiang. Cuti a si ruangah hi leilung le boruakpi hi a kilkhawitu pakhat khat a um tengteng. Cumi cu “Logos” tiah kawh a si ih “THU” (word) le “theihnak” (reason) timi pahnih komkhawmmi a si, tiah a sim. Cuih komkhawmmi (Logos) hi minung sungah a um tikah a sia le a ṭha timi thil a cangsuak ter. ‘Rin-umnak’ hi ziang a si ti a thleidan thiam theimi khawruahnak kha Grik mi pawlin an pompi. A hleice in “Stoics” timi khawruahnak lam mifim pawl in an pompi nasa. Stoics mifim pawlin ni, thlapi, arsi, sun le zan a cangsuak daan pawl an zohhliah ih cuih Logos hi leilung boruakpi ih hrampi diktak a si tiah an zum.

     Thuthangṭha Johan hi AD 100 hrawng ih nganmi a si vekin cuih khawruahnak a lar zet lai caan a si. Curuangah Grik miphun pawl ih an ruat rero mi cuih Logos thuhla hi thuhla menmen, ruahnak menmen a si lo. Mangbangza huham cak pakhat khat ih sinak pawl an si. Cuih Logos cu midang a si lo, Nazareth khua mi Jesuh timi Khrih a si, tiah Johan in a sawhkhihnak a si. Cuih THU (logos) cu a hramthok ah a um. Pathian a si ih atu ah Jesuh Khrih timi minung ah a cang ti’n a sim duhmi a si. Curuangah Johan in, “Cuih Thu cu minung ah a cang ih kan lakah a um; zaangfahnak le thutak in a khat. A sunlawinak kan hmu ih a Pa in a fapa neihsun hnenih a pekmi sunlawinak a si” tiah fiang zetin a ngannak a si (Joh. 1:14).

     Curuangah Thukam Thar ah THU ih sullam hi a thuk deuhdeuh. THU in a sersiam, a uk, lam a hruai, lam a hmuh. Cuih THU cu Khrih a si tiah a sullam a kau ih a thuk ter ngaingai.

    

THU a si lo le Khrih

     Cuticun Pathian Thu cu hmurka ih suakmi ṭong menmen a si nawn lo. Pathian ih THU timi cu ṭuannak, tuahnak lawng si loin Nazareth Jesuh a si. Jesuh Khrih ah a famkim. Cumi cu Hebru cangantu khalin hiti’n a sim: “Hlanlaiah Pathian in kan pupa pawl hnenah vei tampi a phunphun in profet pawl hmangin thu a rak sim. Sikhalsehla hi ni neta bik lam ahcun kan hnenah a Fapa sungin a sim a si” (Heb. 1:1).

     Pathian cu minung hnenah ṭong pinak a nei ringring. Ral donak in si maw, ral kaih tuarnak in si maw, ral nehnak, sunnak, buainak a phunphun in minung hnenah a ṭong ringring. Profet pawl le a dang mithiang tampi in Pathian ih ṭong an thei ngah ṭheu. Cumi ‘ṭong nemte’ pawl hmangin tuni zumtu pawl hnen khalah thu in sim, in biak rero lai. Cule Khrih timi THU hmangin minung hnenah a ṭong lala.

     Curuangah Pathian ih THU hi ṭong lawnglawng a si nawn lo. Johan in cuih THU cu ngai ding men lawng si loin kut ih tham theimi ah a cang a tinak a si. “A hramthok ihsin a rak um ciami nunnak ih Thu nan hnenah ca in ka ngan. Cumi cu kan hna in kan theihmi le kan mit in kan hmuhmi a si. Kan mit rori in kan rak hmuh ih kan kut rori in kan rak thammi a si” (1 Joh. 1:1) tiah kan hmu thei.

     Cuticun THU timi cu minung le Pathian lakah pehzom tertu pakhat ah a cang. Thuṭhimnak ah thuthang pakhat khat kan theih tikah kan hmuhtonmi a si lo ahcun thuthang theitu men kan si. Asinain mi pakhat khat in kan hnenah ra in pakhat khat tuah dingin in sawm a si ahcun thil pakhat khat kan tuahṭul thlang ding. A sawmnak kha kan cohlang thei lo asile kan el thei. Kan cohlang khalah siseh, kan el khalah siseh cumi cu kan lehrulnak a si. Phunkhat khat ih in lehrul termi hi Pathian in minung thawn a pehzom daan phunkhat a si. Minung hrangah a simi Pathian ih THU khal hi umsan men a theih lo, lehrul a ṭul tengteng a si.

     Kan sim zovek in Pathian cu minung hnenah a ṭong ringring. Thil um daan phunkim lak in a ṭong. Asinain minung pawl in Pathian ih ṭongmi ‘aw’ kha an thei lo, an ngai ngah lo, an hmu ngah lo. Curuangah Bawipa hnenah hiti’n thu an sut: “Cule miding pawl cun, ‘Bawipa ziangtikah so na rirlrawn kan lo hmuh ih rawl kan lo pek; na ti a haal kan lo hmuh ih tidai kan lo pek? Ziangtikah so mikhual na si kan lo hmuh ih kan innih kan lo tlunter; hnipuan na neih loih hnipuan kan lo pek? Ziangtikah so na nat le thawng na tlak kan lo hmuh ih kan lo veh’? tiah an ti ding” (Mat. 25:37-39).

     Rilrawnnak, tihalnak, puan lo ih umnak, natnak tuarnak ti pawl sung ihsin Bawipa in THU in sim ṭheu, in biakpi ṭheu, in ṭongpi ṭheu. Asinain ziang siar duh loin maw, thei paih loin maw kan umsan men ṭheu. “Siangpahrang in, ‘Thungai in ka lo sim: hi ka unau pawl lakah nauta bik parih nan tuahmi cu ka parah nan tuah a si’ a ti ding” (Mat. 24:40).

     Emau khua lam panin a feh mi dungthluntu pahnih thuhla zoh hnik sehla: Hite pahnih in an lakah Bawipa a um ve, kan feh tlang rero a si, tiah an theithiam lo. Asinain a netnak ah sang a phel tik lawngah Bawipa a si ti an theifiang lai. Cuvekin Pathian khal in kan lakah a tuah ringring ṭheu a si. Kan thei ngah lo ruangah a si ko ding.

     Ṭong rero lawng si loin sang a phel timi pakhat khat ‘tuahnak’ thawngin nun in zirh ṭheu. Pathian ih THU cu ‘tuahnak pakhat’ a si lo le ‘a nungmi nunnak pakhat’ hmangin a langter. Nazareth Jesuh hi minung pawl hrangah Pathian ih THU a si. Jesuh Khrih ih nun kan zoh tikah a ṭongkam le a tuahnak, a ṭuannak, a zirhnak pawl hi an fehkop tlang ringring. Ṭongdang in kan sim asile Jesuh Khrih cu ṭong rero men pawl a si lo. A sinak hi tuahnak thawn langtertu a si. Jesuh in, “Keimah cu lamzin le thutak le nunnak  ka si,” tiah fiangtein a sim (Joh. 14:6).

     Jesuh cu a ṭongmi a dang, a tuahmi a dang tiin ziangtik lai khalah a um dah lo. German theologian Rudolf Bultman in, “Jesuh cu a ṭong vekin a tuah. A tuahmi pawl khal ih a sim rero. A tuahnak in a sim rero lawng si loin a simmi ṭongkam pawl hmangin a ṭuan rero” a rak ti dah.

     Minung pawl hrangah cumi hnakih ngai nuam le ṭha sawn thuthangqha a um lo men ding. Pathian kan biak dingah ṭongfang hman daan le thil dangdang ruah le hril rero a ṭul lo. Pathian ih THU cu ṭongfang pakhat a simi ‘Nazareth Jesuh’ a si. THU ih a sullam cu cuti lam zawngin lak theih a si ko.

THU ih a laimuril

     THU thawn peh awin tawkfang kan thei ngah zo. Asile cuih THU ih a hrampi, a laimuril hi ziang a si pei? timi kan zoh lala hrih ding.

     “Shalom” timi Hebru ṭongfang pakhat hi Nazareth Jesuh hmangin minung pawl hnenah Pathian a ṭong mi thupi bik le a laimuril cu a si.

     A hmaisa ah “Shalom” timi Hebru ṭongfang thuhla um daan kan zoh ta hrih ding. Khuahlan Thukam Hlun san ah siseh, Thukam Thar san ah siseh, santhar Israel ram ah siseh “Shalom” timi ṭongfang hi pakhat le pakhat ton-aw tikih biaksawn awknak ah an hmanmi ṭongfang a si.

     “Shalom” timi ṭongfang hi sullam thukpi a nei. Khuahlan kum reipi ihsin Judah miphun pawl hi hrem le thahnak a phunphun an tuar ringring. Asinain pakhat le pakhat an tong aw tikah siseh, an ṭhen awk ding tikah siseh, “Shalom” tiah tuini tiang cibai an buk aw hrih.

     German Nazi thawnginn sungah hremnak nasazet tuar ih thah tuar dingin an ṭhen aw tikah a netabik thlahnak ṭongfang an hmanmi cu “Shalom”’ hi a si. Thihnak an tuar hlan duhdawtmi fala le tlangval, nupi le pasal, rualpi pawl pakhat le pakhat pom aw in an hnam aw ih lungkuaizet in a netnak ah an ṭongmi cu “Shalom” timi ṭongfang te hi a si.

     Raalpi a ṭheh hnu an ram, Israel ram, ah an innsang a si lo le pakhat le pakhat lungawi aipuang zetih an ton aw sal tikah an hmanmi ṭongfang cu “Shalom” timi thotho a si.

     Cuih “Shalom” timi ṭongfang ih sullam cu ziang a si pei? Kan Falam Baibal ahcun “daihnak” tiah kan hmang. Leitlun khuazakip khalah “peace” tiah an let. Asinain “Shalom” timi ṭongfang ih a sullam thuk le a laimuril ngaingai cu “daihnak” timi ah a famkim hrih lo. Cumi hnak in thuk le famkimzetmi sullam a nei a si, tiah kan thei cio hram pei.

Baibal sungih “Shalom” timi ṭongfang pawl

     Jakob in Laban ‘a dam maw’ tiih a suh tikah ‘shalom’ timi ṭongfang hman a si (Seem. 29:6). Jesuh Khrih a thawhsal hnu dungthluntu pawl thawn an tong aw tikih a hmanmi “Nan hnenah daihnak um hram seh” tiin cibai a buk tik khalah Bawipai’ a hmanmi ṭongfang cu ‘shalom’ a si. Thukam Thar cabu sungih cakuat pawl lakah Jeim le Johan siar lo cakuat zate in a thoknak le a netnak tinte’n ‘shalom’ tiah cibai an buk.

     Isaiah 32:17-18 sungih ‘kumkhua in himnak le daihnak a um ding’ timi thuhla pawl khal hi ‘shalom’ a si. Profet Eli in Hannah hnen ih a ṭongmi ‘hnangamte in va feh aw’ timi khal ‘shalom’ a si (1 Sam. 1:17).

     Thukam Thar sung khalah Jesuh ih zaangfahnak laksawng a simi ‘daihnak’ hi ‘shalom’ thotho a si (Joh. 14:27; 16:33; Rom 5:1; Filipi 4:7). Jesuh Khrih leitlun a ratsan khal hi ‘shalom’ hrangah a si. Bawipai’ hnaṭuan, a sinak pawl, rundamnak thu pawl khal ‘shalom’ hrangah a si (Luk. 1:79; 2:14; Mar. 5:14; 9:50). ‘Messiah’ timi hmin khal hi ‘shalom’ a si. Amah cu rualremnak ‘shalom’ a si ding (Mikah 5:4-5). “... Khrih amah cu kan remnak a si” (Efe. 2:14).

     Hebru miphun hrangah ‘shalom’ timi ṭongfang ih sullam le laimuril cu ‘thinlung daihnak’, ‘thlarau thlangamnak’ men a si lo. A famkim hrih lo. ‘Remnak’ ‘daihnak’ timi cu ral um lo, thubuai um lo tiah kan ti thei. Asinain ‘shalom’ timi ṭongfang cu mi pakhat lawng si loin mi tampi thawn nel awzet ih um le unau suahpi vekih um tlang, pawlkom tlang tivek phun pawl khal a tel vivo. Harhdamnak, ṭhansonak, thinnomnak le remcangnak pawl khal a tel thluh.

Tlangkawmnak

     A thupi bikmi pakhat cu ‘shalom’ timi ṭongfang hi ‘zianghman lo’, ‘um lo’ ‘zianghman si lo’ tivek pawl hrangah hman a si dah lo. ‘A si ko,’ ‘a famkim zo’, ‘a um’ timi ṭongfang pawl hrangah hman a si deuh ṭheu. Ral ‘a um lo’ si loin ral lakah ṭhansonak ‘a um’ ti deuh a si. Himi ‘shalom’ hi Judah (Hebru) miphun sungah a ciahlut zetmi ‘ṭhathnempimi’ lam deuh a sawhkhih. Himi ṭongfang hin Judah miphun zate lamzinpi parah lungawi aipuang zet in a laam ter thei. Kutbeng phah in hla a phunphun sak thei dingih phurnak a petu ṭongfang a si.

     Asinain ‘shalom’ hi Pathian hnen lawng ihsin ngah theih a si. Pathian in pe dingah thu a kam cia mi a siih Messiah lawngin a kenpi dingmi a si. Judah mi zate ih an hngakhlapzetmi santhar ih muril khal a si. Messiah a simi Jesuh Khrih lawngin cuih ‘shalom’ a keng thei ruangah Jesuh Khrih cu ‘shalom’ daihnak siangpahrang a si. Cumi ni a thlen ding thu hi profet pawlin mang an man ringring ṭheu: “Bawipa in ‘Zohhnik, lei thar le van thar ka tuah rero lai a si. A liamzo mi thil pawl cu hngilh ṭheh an si ding...Inn an sak dingih a sungah an um ding; an sakmi inn cu zohman in an luahsak lo ding. Sabit hri an ciing dingih sabitti an in ding; midang zohman in an in sak lo ding. Thingkung bangin ka minung pawl cu an san a sau ding. An ṭuanmi rah cu tlamtling zet in an ei ding. An hnaṭuannak ah hlawhtlinnak an nei dingih an tefasin pawl cu siatsuah tuahmawhnak an tong lo ding. Anmah le an tefasin pawl cu san ih khuk tiang ka thluasuah hai ding” (Is. 65:17, 21-23).

     Amah lawng hi Judah mi pawlih an hngakhlapmi ‘shalom’ a si. Kan sim zo vekin ‘shalom’ timi cu ‘a si, a um’ ti a si ruangah a thupi zet. Profet Isaiah in ‘shalom’ a thlen ding san thu mang a man ve mi cu: “Cinghnia le tuu an um tlang dingih, Tlavang le me te an bok tlang ding. Caw faate le kiosa faate rawl an ei tlang dingih nauhak in an kilkhawi hai ding. Caw le savom rawl an ei tlang dingih an faate pawl cu an bok tlang ding. Caw bangin kiosa in fangkuang ro a ei ding. Naute khal tuahmawhnak a tong lo ding. Rul tur nei kiangah a lek rero hmanah” (Is. 11:6-8).

     Profet Zechariah khalin hitin a hmu ve: “Cuih ni a thlen tik ahcun nan sabit hmuan le nan theipi hmuan sungih umtlang huahho dingin nan innhnen pawl nan sawm fingring ding a si,” a ti (Zech. 3:10).

     Hi thu pawl ṭhate’n kan zoh asile ‘daihnak menmen’ le ‘shalom’ ih kenpimi daihnak hi an dang aw timi hi fiangzetin kan hmu thei a si. Mai’ hrangah lawng si loin midang kan sawm theiding dinhmun le thinlungput kan neih thei caan hi ‘shalom’ san ih danglamnak a si.

     “Shalom” hi Judah mi pawlih ruahsan le an hngakhlapmi santhar ih a sinak le laimuril, le Messiah ukmi santhar ti ih an hngakhlapmi “Pathain Uknak” sungih sinak pakhat a si. Cumi san a thlen cun “duhdawtnak, lungawinak le daihnak pawl a um ringring thlang ding a si”. Ol-ai te’n a ziamral men lo ding.

Rev. CJ Hrang Hmung, DMin., PhD Dev.Adm.

(Manna Magazine, Vol 2, No. 1, Oct., 2008)