Friday, June 7, 2013

ALBERT SCHWEITZER (1875-1965)



(Albert Schweitzer hi leitlun mi hminthangzet tampi lakah a telvemi hminthang pakhat a si. Anih hi leitlun fimthiamnak phunli ah zir rori in Doctorate degree tiang a ngah theitu pa a si. 1952 kum ah a khuaruahnak “Reverence for Life” timi ruangah “Nobel Peace Prize” a ngah. A nun kan zoh tikah tuisun zumtu tampi, a hleice in nonawn pawl hrangah cawn a tlakmi, zir ding le theih ding ha tampi a um ruangah mi tampi in thei ve hai seh, timi duhsaknak thawn a thuhla a tawinak in ka ngan a si – Cangantu).

France ram kuthnuai um Equatorial Africa (Atu Gabon ram tiah an ko) ih Lambarene khuate cu leitlun pumpuluk ih ummi mi tampi in an thei. Africa tupi lakih a ummi cuih khuate berek kha leitlun ih a theih theinak cu Dr. Albert Schweitzer timi pa ruangah a si.

Schweitzer cu leitlun thuanthu hmuahhmuah sungih hminthangbik siibawi pakhat khal a si. Cuihtlun ah mai’ zawn ruat loin duhsaknak le zawnruahnak neizet ih nun a hlan-aw theitu ding siibawi tampi rak suak vivo theinak dingah hmahruaitu upattlak mi hminthang pakhat a si fawn.

Schweitzer hi midang hrangah duhsaknak neizetmi siibawi lawng a si lo. Milai kan thuanthu sung hmuahhmuah ih mi thupibik pawl lakah ret dingmi mi ropi pakhat khal a si. Amah hi Italy miphun zuksuai le science lam hminthangzetmi Leonardo da Vinci vekin ziangkim ah thiamhleicetnak a neitu a si.

Schweitzer in thiam hleice mi fimthiamnak pali a nei. Cumi pawl hi pakhat le pakhat olte’n pehtlaih aw lohli dingah a harzetmi Khuaruahnak lam (Philosophy), Sii lam (Medical), Biaknak lam (Theology) le Awnmawi lam (Music) pawl tla an si.

Schweitzer in Awnmawi a thiamzetmi le hlaphuah thiamzet German mi Johann Sebastian Bach (1685 –1750) ih thuhla siseh, Jesuh Khrih ih thuhla siseh, thupizet le famkimzet in a ngan. Milai kan nunphung thuanthu soiselnak lam ca khal a ngan. Schweitzer hi anmai’ sanlai ah a hminthangbikmi awnmawi (organ) tum thiam pakhat a si. Cuihtlunah organ tum lawng si loin a rem le tuah daan thiamnak lam khalah leitlun ih a thiambik lam dinhmun ah a tel thei ve mi a si.

A thiamnak pawl kan sim vivo asile ramsa thu lam zirnak ah siseh, milai thu lam zirnak ah siseh, lothlawh lam thuhla zirnak ah siseh, thiamnak sang neimi a si. Cuihtlunah kutzung thiamnak, insak thiamnak, long tuah thiamnak, cet thilri rem thiamnak pawl khalah thiamzetmi pakhat a si. Siibawi thiam pakhat a si ih minung lawng damter thei si loin rannung ramsa pawl khal damter theimi siibawi thiamsang pakhat a si.

Cutivekin ziangkim thiamhlei sang a neitu Albert Schweitzer cu German Alsace ramhen Kaysersberg khua ah 1875 kum January 14 ah a suak. A nauhak lai ahcun mi damcak lo, mi awnaizet a rak si. Asinain netalam ahcunmi hardamzet ah a cang sal. Cuihhnu ah ca zirnak lam khal thiam olzetmi a si lo. Sikhalsehla harsatnak a tonmi hi tisuak ngah hlanlo cawl lo, bang loin zuam eno paihnak thinlung neitu a si. Cuih thinlung cun fimthiamnak a zir sungih harsatnak a tonmi hmuahhmuah a nehsuak theiih fimthiamnak le thutheihnak thawn a famkimmi ah a rak cang.

Awnmawi lam ahcun sentet lai ihsin a thiam deuh cia. A kum sarih ah Pathian thanghat hla pakhat a phuah thei zo. Organ tum cu ke palnak a ban thei hnu kum riat a kim in tum daan a thiamih kum kua a kim tikah cun an biakinn (Lutheran Church) ah organ tum ringringtu dingah uanvo an pek.

A nauhak lai Alsace ram ih phunsang tlawng a kai laiah ‘natural science’ lam thu zir hi nuam a ti zet. Cuti ih zirphah in France ram ih organ tumthiam hminthang Charles-Marie Widor (1844 –1937) hnenah organ tum daan a zir phahphah. Kum 18 a kim tikah Alsace ramhen khuapi Strassburg University ah a kaiih biaknak lam le awnmawi lam thu a zir. Cuih tikcu lai ah Jesuh Khrih le Awnmawi tumthiam J.S. Bach tei’ parah upat pek sunloih duhnak thinlung a nei. Kum 4 a rei hnu France ram Paris khuapi ah a fehih Solvon University ah Philosophy thu a zir. Cuitlun ah Awnmawi tumthiam “Widor” hnen khalah organ tum a zirpeh thotho.

Cuticun Schweitzer cu German khuaruatthiam hminthang Immanuel Kant ih thuruah daan “Religious Philosophy of Kant” timi thu thawn 1898 kum ah University of Paris ihsin PhD a ngah. University of Straßburg ah Protestant theology a zirmi cu hate’n a hesuak ih 1899 kum ah Doctorate degree a ngah.

Cuihhnu ah Schweitzer cu Strassburg khua St. Nicholas biakinn ah bawmtu Saya ah a cang. Bawmtu Saya uanphah in University khalah biaknak lam thu zirhtu (lecturer) a uanceem cih.

Cuih caan laiah biaknak lam thu, khuaruahnak lam thu le awnmawi lam thu thawn peh awmi cabu pawl ngan a thok. Khatlam ah organ tumthiam a si vekin organ hlun pawl a tuah, a rem phah vivo ih organ pungsan thar khal a tuah phah. Curuangah awnmawi lamah a hmin a thang sinsin. A mankhung zetmi hlanlai ro thilri organ tumpipi pawl tuahsal le remtu dingah hmuntin ramtin in a hnenah bomnak an dil heu.

Cuticun Schweitzer cu a kum 30 a kim tikah Philosophy, biaknak lam le awnmawi lam pawlah a hminthang ngaingai. Asinain cuih caan ah Schweitzer in a nun sung hmuahhmuah nasazet ih a thleng-aw dingmi thu hencatnak pakhat a tuah. Cuih a thu hencatmi cu zokhal ih an ruah lomi a si. Cumi cu Africa ram ih san a manmi sii thawn tuamhlawmnak a co-ngah lotu midum pawl hnenah siibawi pakhat sinak dinhmun ih va bom thei dingin siilam zirnak ka nei ding, timi thu hencatnak kha a si.

Cuih a hencatmi thu parah a rualpi pawl le a sungkhat unau pawl cu an mangbang nasa. Cuih a hencatmi vekih tuah lo dingin nasazet in an rak dawnkham.

Thungaite’n kan ti asile Schweitzer ih thinlung sungah siibawi uan ding a duhnak a reipi zo. A kiangkap ah siseh, hmundang ramdang ah siseh, retheih harsa a tuar rerotu pawl an um laiah anmah vek minung pakhat a si vemi anih cu cuih minungpi pawl zianghman siar lo le rel loin umsanmen ding hi a dik maw timi ruahnak thinlung hi a tlawngta nauhak lai ihsin a rak nei dah zo mi a si.

Cuihtlunah a kiangkap ih a ummi zumtu Khristian tampi cun Jesuh Khrih ih duhdawtnak thu an thei, midang khal an sim, an phuang rero ko na’n anmah rori cun cuih thu vekin an nunpi lo zia a hmu. Curuangah anih cun “kaa in sim le rel rero men si loin amai’ nunak thawn rori in tuahsuak tengteng ding” hi a duhmi a si.

A hmaisa ahcun Africa lam feh ding tumtahnak a nei lo. Nu le pa nei lo ngakah pawl tuamhlawm in, fimthiamnak zirter sehla a ha pei maw, tiah a ruat lawk. Asinain cuih hnauan a uan rerotu pawlkom pawl thawn an reltlang tikah a remcang thiam lo.

Cuihhnu ah ruahsannak a nei lomi thawngsuak pawl nunthar an dinsuah theinak ding bawm ding a ruat lala. Hi thu khalah tuahsuak ding ngaingai hi a rak ol lo. Nikhat ni ahcun Paris khuasung biaknak lam pawlkom pakhat ih an rak suahmi Mazazine pakhat ah Africa ram Gabon ram ah siibawi an ulzet timi cahram kha a rak siar ngah. Cumi a siar heh vete’n a uan dingmi hnauan cu siibawi hnauan a si, tiah a fiang aw ih siibawi uan dingah hencatnak a tuahmi a si.

Kum 30 kim hnu ih a hlawhtling rero mi hnauan pawl taanta in siibawi zirnak neih a tummi cu unau sungkhat pawlin an rak dawnkham hi mangzangza a si lem lo. Schweitzer khalin an duhsaknak kha a theithiamsak ve ko. Curuangah, “Annih in in duhdawt taktak ruangah duhsaknak thawn in sim timi ka thei ko. Asinain annih cun ka thinlung sung kha zoh an tum lo pi. Curuangah in theihthiampi ve lo a si cu. Annih cu mino fimthiamnak sangzet nei nacing in thluak nei lem lo ah in ruat. Zianghman sihnai lomi a ruahnak vekih tuah tum rerotu mi aa tiah in ruat. Curuangah duhsaknak thawn in rak simmi cu a si ko,” tiah a ti.

1905 kum ihsin 1912 kum tiang kum 7 sung sii lam thu a zirih a kum 38 a kim tikah siibawi (Doctor of Medicine) degree a ngah. Cuih caan lai hi amai’ hrangah a zonzai retheizet lai caan a si. Siibawi zir lawng si loin khatlam ah Philosophy zirhtu saya hna khal a uan thotho. St. Nicholas biakinn ah bawmtu Saya hnauan khal a uan thotho. Cule Bach ih organ tum daan kha fel deuh in a khawlkhawm fawn. Awnmawi group pawl ah organ tumtu timi hnauan pawl a zate’n a uanceem thluh thotho. Curuangah tikcu caan a neihsun pawl cu harsazet in a rak hmang.

Kum 1912 ah nupi a hit. A nupi hminthangzetmi mithiam (historian) pakhat ih fanu Helene Bresslau a si. Helene khal cu a pasal Schweitzer vek thinlung a nei ve mi a si. Curuangah a pasal a bawm thei ve dingin sii lam thiamnak (nurse) a zir ve.
           
1913 kum ah an nupa in Africa nitlaknak ih hramlan tupi lakih a ummi Lambarene khuate an rak thleng. Lambarene khua ih an tonmi khuami pawlih sinak pawl hi a besia nasa. Kiangkap zate’n thingkung hramrul in a khat. Tupi lak a siih sahrang a phunphun, rul le turnei rannung tampi tla a khatzetnak hmun a si. Tiva pawl khalah tisartam pawl an khat. Nikhua le a sa hiamhiam fawn ih Europe mi hrangah cun um dingah a harzet.
          
 Lambarene ah umnak inn an nei na’n siizung hrang inn a um hrih lo. Curuangah amah rori in siizung a sak. Siizung tikhalcu thlam tumpi pakhat men fang a si ko. Mina an karh vivo tikah thlam khal an kauh ter vivo. Neta lam ahcun a hlun le a sia mi thlam pawl kha an bal vivo sal ih a hadeuhmi thlam pawl thawn an ai-rawl vivo.
           
Africa ah a thupibik a tuamhlawmmi natnak pawl cu: Khurnat, itthat nak (sleeping sickness), pumnat le pharnat pawl tla an si. Lambarene khua ah siibawi pakhat a ra thleng a si, timi thu an thei tikah kiangkap ihsin mina tampi an ra. A hrekkhat pawl cu peng 200 tluk a hlatnak hmun ihsin long to in siseh, ke thawn feh in siseh, Schseitzer tei’ siizung ah an ra pan vualvo.
           
Mina tampi an tuamhlawm rero na’n a uantu cu an mal ngaingai. Siizung hrangah uanbawmtu a ul vekin, siibawi, nurse le ong letsaktu khal a ul. Curuangah Schweitzer cun cuvek hna a uan theitu ding khuasung mi pawl a hawl ih harsazet in a sawm ngah hngai. Siizung ah mina tuamhlawm phah in Pathian thuthangha, rundamnak thu a phuang phah vivo.
           
onglam harsatnak le san a man lo tukmi Africa mi pawl hnenih siibawi uan hi a ol lo zetmi a si. An pupa daan hlon in san a manmi harhdamnak thu zirh khal hi thil thupizet a si. Sii in ding zarh khat hrang timi khal vei khat in ah an in heh heu. Anmai’ hrangih pekmi sii pawl kha tur ah an neih ih midang khal thah an tum lai. Cutluk in an aa ngaingai.
           
Cutin harsatnak a phunphun tong ko hman sehla Schweitzer cu Lambarene khua taan ding hi a siang hrimhrim lo. A um rei deuhdeuh, Africa mi pawl parah a duhdawt zaangfahnak a tum in a thuk deudeuh. Africa mi pawl ih harhdamnak hrangah a phunphun in hna a uan. hansonak an neih theinak dingah thu a phunphun a ruat. Sumsaw a ulmi ngah theinak dingah a tawlrel. Cutin kum sung reipi hna a rak uan rero.
           
Africa mi pawlih aat-zia khal mak a ti tuk. Zirh rero khal le an theithiam thei lo, an hngilh cingcing. An taksa hansonak ding hrangah ei-in lam khal ah an tlasam tuk. Tiva sungah nga tampi a um kona’n an sio thiam lo ruangah an ei ngah lomi pawl khal nga sio daan a zirh hngai. Hanghnah hangrah tampi ciing thei ding a si kona’n ciin daan khal an thiam lo. Ciin daan ding zirh rero khalle an lung duh cuang lo. Nunzirh le sim an har ngaingai. Asinain Schweitzer cu olte’m a beidong mai dah lo. Ngah hlan lo amah rori in a tuah, a zirh. Thingrah le hanghnah hangrah tampi an hmu tikah an lungawi sal. Harhdamnak hrang lawng si loin ei-in pumcawmnak hrangah lothlawh daan khal tampi a rak zirh hngai a si.
           
Albert Schweitzer cu Lambarene khua ah kum 40 leng lo hna a uan. Himi kum 40 a uan sungah sumsaw hawl in le a ulmi dangdang tawlrel dingah Europe ram tampi ah khual a tlawng heu. A thiammi awnmawi Organ tum thiamnak hmuh in siseh, thusimnak in siseh, a phunphun in sawmsaw ngah theinak dingah a tawlrel. 1950 kum hrawng ahcun leitlun ah a hmin a thangzet thlang. Ram 18 kom ih zuksuai thiam pawl, awnmawi tum thiam pawl, ca lam hminthang pawlin Albert Schweitzer cu “kum zabi kul ih mi sunglawi, mi ropibik lakih pakhat ah an hril” a si.
           
Ram hangsozet pawl ah um ih hnauan dingah a phunphun in an sawm rero nai’n a umnak hmun Lambarene khua le leilung hi a taansan siang hrimhrim lo. A tarzet zo ih siibawi hna hate’n a uan thei nawn lo nain, siibawi mino tete pawl kha ruahnak haha pekin, a ti theitawk tete a tuah thotho.
 
Cuticun kum zabi 20 ih zohhim ding umsun mi sunglawi tiih kawh tuarmi Albert Schweitzer cu 1965 kum September 4, amai’ kum 90 a kim tikah leitlun a nunnak cem in a rianmi Pa Pathian hnenah a tlungkir sal ta a si. A nunnak liam ko hman sehla mi zawnruahnak thinlung a neihmi le midang hrang hatnak hna a uanmi pawl cu dai ti a um dah nawn lo ding. 

Amah san laiah ngah dingih a ol lozetmi zir rori in doctorate degree 4 rori a ngah ih leitlun ah nuam takin mi sunglawi taktak a si ding, mi hmuah ih ihzah upatmi bawi upa mi ropizet a si ding, tiah an ruahsan zetmi a si. Sikhalsehla Pathian hna uan ding a hril sawn ih, a minungpi harsa a tuarmi pawl hrangah zawnruahnak tumpi a nei. Siibawi uan in thuthangha hrangah pum a pe awtu zohhimtlak riantu ha a si. Nonawn hangthar pawl hrangah cawntlak si dingah kumkhua in a hmin a tang ringring ding a si.

Duhdawtnak le duhsaknak thawn,

CJ Hrang Hmung
PCU, Manila. 

(Vankau Arsi, Vol. 8, No 3., Dec. 2005)

No comments:

Post a Comment