(Albert
Schweitzer hi leitlun mi hminthangzet tampi lakah a telvemi hminthang pakhat a
si. Anih hi leitlun fimthiamnak phunli ah zir rori in Doctorate degree tiang a
ngah theitu pa a si. 1952 kum ah a khuaruahnak “Reverence for Life” timi
ruangah “Nobel Peace Prize” a ngah. A nun kan zoh tikah tuisun zumtu tampi, a
hleice in nonawn pawl hrangah cawn a tlakmi, zir ding le theih ding ṭha tampi a um
ruangah mi tampi in thei ve hai seh, timi duhsaknak thawn a thuhla a tawinak in
ka ngan a si – Cangantu).
France
ram kuthnuai um Equatorial Africa (Atu Gabon ram tiah an ko) ih Lambarene
khuate cu leitlun pumpuluk ih ummi mi tampi in an thei. Africa tupi lakih a
ummi cuih khuate berek kha leitlun ih a theih theinak cu Dr. Albert Schweitzer
timi pa ruangah a si.
Schweitzer
cu leitlun thuanthu hmuahhmuah sungih hminthangbik siibawi pakhat khal a si.
Cuihtlun ah mai’ zawn ruat loin duhsaknak le zawnruahnak neizet ih nun a
hlan-aw theitu ding siibawi tampi rak suak vivo theinak dingah hmahruaitu
upattlak mi hminthang pakhat a si fawn.
Schweitzer
hi midang hrangah duhsaknak neizetmi siibawi lawng a si lo. Milai kan thuanthu
sung hmuahhmuah ih mi thupibik pawl lakah ret dingmi mi ropi pakhat khal a si.
Amah hi Italy miphun zuksuai le science lam hminthangzetmi Leonardo da Vinci
vekin ziangkim ah thiamhleicetnak a neitu a si.
Schweitzer
in thiam hleice mi fimthiamnak pali a nei. Cumi pawl hi pakhat le pakhat olte’n
pehtlaih aw lohli dingah a harzetmi Khuaruahnak lam (Philosophy), Sii lam
(Medical), Biaknak lam (Theology) le Awnmawi lam (Music) pawl tla an si.
Schweitzer in
Awnmawi a thiamzetmi le hlaphuah thiamzet German mi Johann Sebastian Bach (1685 –1750)
ih
thuhla siseh, Jesuh Khrih ih thuhla siseh, thupizet le famkimzet in a ngan.
Milai kan nunphung thuanthu soiselnak lam ca khal a ngan. Schweitzer hi anmai’
sanlai ah a hminthangbikmi awnmawi (organ) tum thiam pakhat a si. Cuihtlunah
organ tum lawng si loin a rem le tuah daan thiamnak lam khalah leitlun ih a
thiambik lam dinhmun ah a tel thei ve mi a si.
A thiamnak pawl kan
sim vivo asile ramsa thu lam zirnak ah siseh, milai thu lam zirnak ah siseh,
lothlawh lam thuhla zirnak ah siseh, thiamnak sang neimi a si. Cuihtlunah
kutzung thiamnak, insak thiamnak, long tuah thiamnak, cet thilri rem thiamnak
pawl khalah thiamzetmi pakhat a si. Siibawi thiam pakhat a si ih minung lawng
damter thei si loin rannung ramsa pawl khal damter theimi siibawi thiamsang
pakhat a si.
Cutivekin ziangkim
thiamhlei sang a neitu Albert Schweitzer cu German Alsace ramṭhen Kaysersberg khua ah 1875 kum January 14
ah a suak. A nauhak lai ahcun mi damcak lo, mi ṭawnṭaizet a rak si. Asinain netalam ahcunmi
hardamzet ah a cang sal. Cuihhnu ah ca zirnak lam khal thiam olzetmi a si lo.
Sikhalsehla harsatnak a tonmi hi tisuak ngah hlanlo cawl lo, bang loin zuam ṭenṭo paihnak thinlung neitu a si. Cuih thinlung
cun fimthiamnak a zir sungih harsatnak a tonmi hmuahhmuah a nehsuak theiih
fimthiamnak le thutheihnak thawn a famkimmi ah a rak cang.
Awnmawi lam ahcun
sentet lai ihsin a thiam deuh cia. A kum sarih ah Pathian thangṭhat hla pakhat a phuah thei zo. Organ tum cu
ke palnak a ban thei hnu kum riat a kim in tum daan a thiamih kum kua a kim
tikah cun an biakinn (Lutheran Church) ah organ tum ringringtu dingah ṭuanvo an pek.
A nauhak lai Alsace
ram ih phunsang tlawng a kai laiah ‘natural science’ lam thu zir hi nuam a ti
zet. Cuti ih zirphah in France ram ih organ tumthiam hminthang Charles-Marie
Widor (1844
–1937) hnenah
organ tum daan a zir phahphah. Kum 18 a kim tikah Alsace ramṭhen khuapi Strassburg University ah a kaiih
biaknak lam le awnmawi lam thu a zir. Cuih tikcu lai ah Jesuh Khrih le Awnmawi
tumthiam J.S. Bach tei’ parah upat pek sunloih duhnak thinlung a nei. Kum 4 a
rei hnu France ram Paris khuapi ah a fehih Solvon University ah Philosophy thu
a zir. Cuitlun ah Awnmawi tumthiam “Widor” hnen khalah organ tum a zirpeh
thotho.
Cuticun Schweitzer
cu German khuaruatthiam hminthang Immanuel Kant ih thuruah daan “Religious
Philosophy of Kant” timi thu thawn 1898 kum ah University of Paris ihsin PhD a
ngah. University of Straßburg ah Protestant theology a zirmi cu ṭhate’n a ṭhesuak ih 1899 kum ah Doctorate degree a
ngah.
Cuihhnu ah
Schweitzer cu Strassburg khua St. Nicholas biakinn ah bawmtu Saya ah a cang.
Bawmtu Saya ṭuanphah in University khalah biaknak lam thu zirhtu
(lecturer) a ṭuanceem cih.
Cuih caan laiah
biaknak lam thu, khuaruahnak lam thu le awnmawi lam thu thawn peh awmi cabu
pawl ngan a thok. Khatlam ah organ tumthiam a si vekin organ hlun pawl a tuah,
a rem phah vivo ih organ pungsan thar khal a tuah phah. Curuangah awnmawi lamah
a hmin a thang sinsin. A mankhung zetmi hlanlai ro thilri organ tumpipi pawl
tuahsal le remtu dingah hmuntin ramtin in a hnenah bomnak an dil ṭheu.
Cuticun Schweitzer
cu a kum 30 a kim tikah Philosophy, biaknak lam le awnmawi lam pawlah a
hminthang ngaingai. Asinain cuih caan ah Schweitzer in a nun sung hmuahhmuah
nasazet ih a thleng-aw dingmi thu ṭhencatnak pakhat a tuah. Cuih a thu ṭhencatmi cu zokhal ih an ruah lomi a si. Cumi
cu Africa ram ih san a manmi sii thawn tuamhlawmnak a co-ngah lotu midum pawl
hnenah siibawi pakhat sinak dinhmun ih va bom thei dingin siilam zirnak ka nei
ding, timi thu ṭhencatnak kha a si.
Cuih a ṭhencatmi thu parah a rualpi pawl le a
sungkhat unau pawl cu an mangbang nasa. Cuih a ṭhencatmi vekih tuah lo dingin nasazet in an
rak dawnkham.
Thungaite’n kan ti
asile Schweitzer ih thinlung sungah siibawi ṭuan ding a duhnak a reipi zo. A kiangkap ah
siseh, hmundang ramdang ah siseh, retheih harsa a tuar rerotu pawl an um laiah
anmah vek minung pakhat a si vemi anih cu cuih minungpi pawl zianghman siar lo
le rel loin umsanmen ding hi a dik maw timi ruahnak thinlung hi a tlawngta
nauhak lai ihsin a rak nei dah zo mi a si.
Cuihtlunah a
kiangkap ih a ummi zumtu Khristian tampi cun Jesuh Khrih ih duhdawtnak thu an
thei, midang khal an sim, an phuang rero ko na’n anmah rori cun cuih thu vekin
an nunpi lo zia a hmu. Curuangah anih cun “kaa in sim le rel rero men si loin
amai’ nunak thawn rori in tuahsuak tengteng ding” hi a duhmi a si.
A hmaisa ahcun
Africa lam feh ding tumtahnak a nei lo. Nu le pa nei lo ngakṭah pawl tuamhlawm in, fimthiamnak zirter
sehla a ṭha pei maw, tiah a ruat lawk. Asinain cuih hnaṭuan a ṭuan rerotu pawlkom pawl thawn an reltlang
tikah a remcang thiam lo.
Cuihhnu ah
ruahsannak a nei lomi thawngsuak pawl nunthar an dinsuah theinak ding bawm ding
a ruat lala. Hi thu khalah tuahsuak ding ngaingai hi a rak ol lo. Nikhat ni
ahcun Paris khuasung biaknak lam pawlkom pakhat ih an rak suahmi Mazazine
pakhat ah Africa ram Gabon ram ah siibawi an ṭulzet timi cahram kha a rak siar ngah. Cumi a
siar ṭheh vete’n a ṭuan dingmi hnaṭuan cu siibawi hnaṭuan a si, tiah a fiang aw ih siibawi ṭuan dingah ṭhencatnak a tuahmi a si.
Kum 30 kim hnu ih a
hlawhtling rero mi hnaṭuan pawl taanta in siibawi zirnak neih a
tummi cu unau sungkhat pawlin an rak dawnkham hi mangzangza a si lem lo.
Schweitzer khalin an duhsaknak kha a theithiamsak ve ko. Curuangah, “Annih in
in duhdawt taktak ruangah duhsaknak thawn in sim timi ka thei ko. Asinain annih
cun ka thinlung sung kha zoh an tum lo pi. Curuangah in theihthiampi ve lo a si
cu. Annih cu mino fimthiamnak sangzet nei nacing in thluak nei lem lo ah in
ruat. Zianghman sihnai lomi a ruahnak vekih tuah tum rerotu mi aa tiah in ruat.
Curuangah duhsaknak thawn in rak simmi cu a si ko,” tiah a ti.
1905 kum ihsin 1912
kum tiang kum 7 sung sii lam thu a zirih a kum 38 a kim tikah siibawi (Doctor
of Medicine) degree a ngah. Cuih caan lai hi amai’ hrangah a zonzai retheizet
lai caan a si. Siibawi zir lawng si loin khatlam ah Philosophy zirhtu saya hna
khal a ṭuan thotho. St. Nicholas biakinn ah bawmtu Saya hnaṭuan khal a ṭuan thotho. Cule Bach ih organ tum daan kha
fel deuh in a khawlkhawm fawn. Awnmawi group pawl ah organ tumtu timi hnaṭuan pawl a zate’n a ṭuanceem thluh thotho. Curuangah tikcu caan a
neihsun pawl cu harsazet in a rak hmang.
Kum 1912 ah nupi a ṭhit. A nupi hminthangzetmi mithiam
(historian) pakhat ih fanu Helene Bresslau a si. Helene khal cu a pasal
Schweitzer vek thinlung a nei ve mi a si. Curuangah a pasal a bawm thei ve
dingin sii lam thiamnak (nurse) a zir ve.
1913 kum ah an nupa in Africa
nitlaknak ih hramlan tupi lakih a ummi Lambarene khuate an rak thleng.
Lambarene khua ih an tonmi khuami pawlih sinak pawl hi a besia nasa. Kiangkap
zate’n thingkung hramrul in a khat. Tupi lak a siih sahrang a phunphun, rul le
turnei rannung tampi tla a khatzetnak hmun a si. Tiva pawl khalah tisartam pawl
an khat. Nikhua le a sa hiamhiam fawn ih Europe mi hrangah cun um dingah a
harzet.
Lambarene ah umnak inn an nei na’n
siizung hrang inn a um hrih lo. Curuangah amah rori in siizung a sak. Siizung
tikhalcu thlam tumpi pakhat men fang a si ko. Mina an karh vivo tikah thlam
khal an kauh ter vivo. Neta lam ahcun a hlun le a sia mi thlam pawl kha an bal
vivo sal ih a ṭhadeuhmi thlam pawl thawn an ai-rawl vivo.
Africa ah a thupibik a tuamhlawmmi
natnak pawl cu: Khurnat, itthat nak (sleeping sickness), pumnat le pharnat pawl
tla an si. Lambarene khua ah siibawi pakhat a ra thleng a si, timi thu an thei
tikah kiangkap ihsin mina tampi an ra. A hrekkhat pawl cu peng 200 tluk a hlatnak
hmun ihsin long to in siseh, ke thawn feh in siseh, Schseitzer tei’ siizung ah an
ra pan vualvo.
Mina tampi an tuamhlawm rero na’n a ṭuantu cu an mal ngaingai. Siizung hrangah ṭuanbawmtu a ṭul vekin, siibawi, nurse le ṭong letsaktu khal a ṭul. Curuangah Schweitzer cun cuvek hna a ṭuan theitu ding khuasung mi pawl a hawl ih
harsazet in a sawm ngah hngai. Siizung ah mina tuamhlawm phah in Pathian
thuthangṭha, rundamnak thu a phuang phah vivo.
Ṭonglam harsatnak le san a man lo tukmi Africa
mi pawl hnenih siibawi ṭuan hi a ol lo zetmi a si. An pupa daan hlon
in san a manmi harhdamnak thu zirh khal hi thil thupizet a si. Sii in ding zarh
khat hrang timi khal vei khat in ah an in ṭheh ṭheu. Anmai’ hrangih pekmi sii pawl kha tur ah
an neih ih midang khal thah an tum lai. Cutluk in an aa ngaingai.
Cutin harsatnak a phunphun tong ko
hman sehla Schweitzer cu Lambarene khua taan ding hi a siang hrimhrim lo. A um
rei deuhdeuh, Africa mi pawl parah a duhdawt zaangfahnak a tum in a thuk
deudeuh. Africa mi pawl ih harhdamnak hrangah a phunphun in hna a ṭuan. Ṭhansonak an neih theinak dingah thu a
phunphun a ruat. Sumsaw a ṭulmi ngah theinak dingah a tawlrel. Cutin kum
sung reipi hna a rak ṭuan rero.
Africa mi pawlih aat-zia khal mak a ti
tuk. Zirh rero khal le an theithiam thei lo, an hngilh cingcing. An taksa ṭhansonak ding hrangah ei-in lam khal ah an
tlasam tuk. Tiva sungah nga tampi a um kona’n an sio thiam lo ruangah an ei
ngah lomi pawl khal nga sio daan a zirh hngai. Hanghnah hangrah tampi ciing
thei ding a si kona’n ciin daan khal an thiam lo. Ciin daan ding zirh rero
khalle an lung duh cuang lo. Nunzirh le sim an har ngaingai. Asinain Schweitzer
cu olte’m a beidong mai dah lo. Ngah hlan lo amah rori in a tuah, a zirh.
Thingrah le hanghnah hangrah tampi an hmu tikah an lungawi sal. Harhdamnak
hrang lawng si loin ei-in pumcawmnak hrangah lothlawh daan khal tampi a rak
zirh hngai a si.
Albert Schweitzer cu Lambarene khua ah
kum 40 leng lo hna a ṭuan. Himi kum 40 a ṭuan sungah sumsaw hawl in le a ṭulmi dangdang tawlrel dingah Europe ram tampi
ah khual a tlawng ṭheu. A thiammi awnmawi Organ tum thiamnak hmuh in siseh,
thusimnak in siseh, a phunphun in sawmsaw ngah theinak dingah a tawlrel. 1950
kum hrawng ahcun leitlun ah a hmin a thangzet thlang. Ram 18 kom ih zuksuai
thiam pawl, awnmawi tum thiam pawl, ca lam hminthang pawlin Albert Schweitzer cu
“kum zabi kul ih mi sunglawi, mi ropibik lakih pakhat ah an hril” a si.
Ram ṭhangsozet pawl ah um ih hnaṭuan dingah a phunphun in an sawm rero nai’n a
umnak hmun Lambarene khua le leilung hi a taansan siang hrimhrim lo. A tarzet
zo ih siibawi hna ṭhate’n a ṭuan thei nawn lo nain, siibawi mino tete pawl
kha ruahnak ṭhaṭha pekin, a ti theitawk tete a tuah thotho.
Cuticun kum zabi 20 ih zohṭhim ding umsun mi sunglawi tiih kawh tuarmi Albert Schweitzer cu 1965 kum September 4, amai’ kum 90 a kim tikah leitlun a nunnak cem in a rianmi Pa Pathian hnenah a tlungkir sal ta a si. A nunnak liam ko hman sehla mi zawnruahnak thinlung a neihmi le midang hrang ṭhatnak hna a ṭuanmi pawl cu dai ti a um dah nawn lo ding.
Amah san laiah ngah dingih a ol lozetmi zir rori in doctorate degree 4 rori a ngah ih leitlun ah nuam takin mi sunglawi taktak a si ding, mi hmuah ih ṭihzah upatmi bawi upa mi ropizet a si ding, tiah an ruahsan zetmi a si. Sikhalsehla Pathian hna ṭuan ding a hril sawn ih, a minungpi harsa a tuarmi pawl hrangah zawnruahnak tumpi a nei. Siibawi ṭuan in thuthangṭha hrangah pum a pe awtu zohṭhimtlak riantu ṭha a si. Nonawn ṭhangthar pawl hrangah cawntlak si dingah kumkhua in a hmin a tang ringring ding a si.
Duhdawtnak le duhsaknak thawn,
CJ Hrang Hmung
PCU, Manila.
(Vankau Arsi, Vol. 8, No 3., Dec. 2005)
No comments:
Post a Comment