“Ziangah so hitluk lawmmam in ka riah a siat? Ziangah
so hitluk lawmmam in ka thinlung a bang? Asinain ka ruahsanmi cu Pathian lawng
a si. Amah cu ka thangṭhat sal ding. I Runtu le ka Pathian cu!” (Saam 42:5, 11).
BC 541 kum laiah Babilon ram ih siangpahrang cu Nabonidat
(Nabonidus) a si. Nabonidat siangpahrang san laiah Israel miphun pawl hi
Babilon kut hnuai ah ral kaih an tuar laifang a si. Jerusalem biakinnpi khal
siatsuahnak a tuar ih khua kulhnak khal siatbal thluh in harsatnak phunkim an
tuar lai caan a si. Hih caan laifang ah Babilon ram khal saklam Persia ram ih
Sairas siangpahrang thazaang a cak thok ve ruangah ram hnih ral do awk ding thu
a suak phahphah. Cutikah Babilon ralkaih a tuarmi Israel mi pawl cu an thin a
phang ngaingai. Pursum leilawn hrangah zianghman an ṭuan thei fawn lo, thubuai
tampi a suak ih ral a phunphun a um ruangah humhimnak zianghman a um lo.
Babilon siangpahrang Nabonidat cu a thinphang ve ruangah a
mipi pawl kumthar puai a tuah ter. Cuih puai ah Babilon zumnak ih huham a cakmi
an khuazing pathian ‘Marduk’ hnen ah thawinak an pek. Babilon sersiamnak
thuanthu ah ‘Marduk le Tiamat’ timi pathian pahnih a um. Himi pathian pahnih
ral an do aw tikah “Tiamat a sungih Marduk in a neh hngai. A thimi Tiamat kha
Marduk in ṭhen hnih ah a sat tan ih a tlunlam ṭhen khat cu van ah a sersiam ih
a hnuailam cu leilung ah a sersiam a si”, tiah Babilon pawlin an zum. Cuticun
Marduk cu Babilon pathian pawl lakah huham nei bik, a cak bik pathian tiah an
ruat ih an biak a si. Cuih kumthar puai caan ah Babilon miphun pawl in an
biakmi Marduk pathian hnenah an hmailam thuhla an sut ṭheu. Kutṭial zohthiam
pawl an zoh ter ih an hmailam hrangah ruahsanmi an hawl ṭheu.
Hmailam thuhla an sut tikah Babilon miphun pawl lawng si
loin Israel miphun pawl khal an tel ve. Curuangah culai ih Pathian profet
Isaiah in nasatak in a hnong hngai ih Babilon mi le Israel mi pawl kha napin a
kawk hngai. Cule “Mino pawl hman an baang dingih tlangval khal an tha cem in an
sawn ding. Sikhalsehla Bawipa a rinsantu cu an tha a tlungsal ding. Muvanlai
vekin thlapharh in an zam ding. An tlan khal le an tha a baang lo ding; an feh rero khal le thacem in an
sawn dah lo ding” (Is. 40:30-31) tiah thazaang a pek, a forh hngai.
Minung kan si ruangah nitin kan nunnak ah ruahsannak timi
hi a thupi zet. A hleice in riahsiatnak le mangbang vansannak kan ton tikah
cuih harsatnak ihsin luatnak dingah ruahsannak samphang tia te khal a thupi zet
ṭheu. Ruahsannak kan neihmi in kan nunnak hrangah thazaang in pe thei. Mifim
pawlih an sim ṭheumi pakhat cu “Minung pakhat cu a tlangpi thu ah thli hawp
loin minit (minute) 7 tiang a um thei. Asinanin ruahsannak nei loin setkant (second)
pakhat hman a um thei lo,” ti a si. Ruahsannak timi hi ziangtluk in a thupi
tiah an langter duhnak a si. Curuangah minung kan nunnak ah “ruahsannak” timi
hi a thupi zet a si kan ti asile kan palh lo men ding.
1. Ruahsannak
timi cu ziang a si?
“Ruahsannak” timi hi Khristian pawl hrangah um lo theih lo
ih um ṭulmi le a thupi zetmi sinak pakhat a si. “Ruahsannak” timi cu hmuhton
hrih lomi, a cang hrih lomi le a um hrih lomi pawl um seh, cang seh tiah
mitthlam ah cuan termi khal a si. Atu ahcun a cang ngaingai hrih lo nain
hmailam caan, tuih hnu ah a cang leh ding tiah ruat in, thlir in um khi a si.
Curuangah ruahsannak timi in veitampi ah thli lak innsak vek zianghman lo ah a
cang ter thei. “Idealism” timi thuruahnak ihsin “Rationalism” timi dik le dik
lo thuruahnak ah a thleng. Cuihsin “Empiricism” timi hmuhtonnak thupit ruahnak
a suak ih netabik ah “Realism” timi a dikmi thuruahnak san a thleng. Himi
“Realism” san a thlen tikah ruahsannak timi ṭongfang hi an hmuhsuam nasa. Albert Camus timi leitlun khawruat thiam
hminthang cun “Ruahsannak timi cu zan thimpi sungah zawhte dum hawl thawn a
bang a si. Cuhnak cun thin daite in thu ruat le a ṭha sawn,” a ti dah. John
Fontane timi mifim pakhat khal in, “Ruahsannak timi cu minung pawl a aa ter a
si” (Hope as a rule makes many a fool) a ti ve. Grik mifim Aristotle khalin,
“Ruahsannak timi cu itthat lo na’n itthat vekin um lai fangih man mi mang vek a
si” a ti ve.
Baibal sungah cun “ruahsannak” timi thu thawn peh aw in
hmun tampi ah kan hmu thei. Cumi sungin mal lai kan tarlang hnik pei. Hebru
cangantu in, “Zumnak neih timi cu kan ‘ruahsanmi’ kan ngah tengteng ding ti zum
le kan mit ih kan hmuh thei lomi a um rori a si, ti zum khi a si,” a ti (Heb.
11:1). Cule, “Ruahsannak kan nei tiih kan langtermi kha hngetkhoh zetin pom
uhsi; ziangahtile a thukamnak a kimtertu Pathian cu rintlak a si,” a ti hrih
(Heb. 10:23). Paul in, “Ziangahtile ruahsannak in rundammi kan si. Kan
ruahsanmi kha kan hmu thei a si ahcun ruahsannak a si ngaingai lo. Zoso a mit
in a hmuh theimi cu a ruahsan dah? Sikhalsehla kan hmuh lomi kan ruahsan a si
ahcun thinsau tein kan hngak a si,” a ti (Rom 8:24-25). Cuihtlun ah, “Cule
harnak kan tuar tik khalah hin kan lung a awi thotho; ziangahtile harsatnak in
tuartheinak a suahter, tuartheinak in Pathian lungkimnak a suahter, cule amah
ih lungkimnak in ruahsannak a suahter, ti kha kan thei. Cule hi ruahsannak in
kan bei dong loin in tuah, ziangahtile
Thlarau Thianghlim sung ihsin Pathian in a duhdawtnak cu kan thinlung sungah a
burh zo” (Rom 5:3-5) a ti bet. Culawng si loin, “Ruahsannak
hram a si mi Pathian in, amah nan zumnak thawngin, lungawinak le daihnak
phunkim thawn lo khatter sehla, cuticun Thlarau Thianghlim in amah ih cahnak
thawgin ruahsannak cu nan hnenah lo burh hram seh”, a ti bet hrih (Rom 15:13). Piter
cun, “Nan thinlung sungih nan pommi nan ruahsannak kha a lo suttu pakhat khat
an um ahcun an thusuhmi leh thei dingah ralring cia in um ringring uh,” a ti ve
(1 Piter 3:15).
A tlun ih kan tarlangmi thu pawl kan zoh tikah “ruahsannak”
thu thawn peh awin leitlun mifim pawl ih hmuh daan le Baibal ih hmuh daan an
bang aw lo ti kan hmu thei.
2. Ruahsan ding a cem tikah Pathian kan mang cio maw?
Ruahsan ding a um nawn lo timi thu kan thei tikah kan
thinlung sungah phundangpi in kan um ṭheu ko ding. Kan duhdawtmi kan nu lole
kan pa maw, sungkhat unau pakhat khat caan reipi sung besiazet in an dam lo ih
siibawi pawlin ruahsan ding a um nawn lo tiah an ti caan a kim cun ti ngaihnak
zianghman a um nawn lo. Kan duh khal ah, duh lo khalah ‘Pathian remruat a si
ko, Pathian thu thu a si ko” kan ti ṭheu ko ding. Thuthoknak ih kan sim zo
vekin mifim mithiam pawlin minung hi a tlangpi thu ah rawl ei loin ni 40 kan
nung thei. Tidai in lo in ni thum sung kan um thei. Thli hawp ngah loin minute 7
sung kan nung thei. Sikhalsehla ruahsannak um loin second 1 te tal khal kan
nung thei lo an timi hi ṭhaten ruat sal ding a thupi zet, ti’n ka ruat. An sim
duhmi cu minung kan nunnak ah ruahsannak timi hi a thupi zet tinak a si.
Asinain minung kan nun sungah kan hmuhtonmi tampi a um. A ṭhami tampi a um
vekin a ṭha lomi khal tampi in a um ve. Caan tampi ah kan ruahsan vekin kan
hlawhtlin caan a um ṭheu ko nain caan tampi ah zianghman hlawhtling loin kan
sunral caan a um ṭheu. Cubang caan ah ‘a poituk’ ti lo bak sim le rel ding
zianghman kan nei thei nawn lo.
Cutiih kan um caan, kan ruahsannak a cem caan, kan tumtah
zianghman a santlai nawn lo caan ah thih kan duhzet ṭheu ko ding. Kan
duhdawtzetmi hrangah ruahsan ding a um lo tikah riahsia tukih thihsii (tur -
poison) in ding hman kan duh ṭheu. Kan duhdawtzetmi pawl in in ṭhenih in tansan
tikah tonsal dingin kan theifiang hnu cun ziang va cang khal le cang ko ning,
pian tawk pian kan ti caan tampi a um ko ding. Himi hi minung zate in kan ton
cio mi a si thluh. Pathian thu tel locun hlawhtlingzet in nehnak a um lo. Saam
cangantu cun, “Bawipa Pathian cu ka beunak le ka ralhruang na si. Ka Pathian na
si ih ka lo rinsan a si” a ti (Saam 91:2). Cuihtlun ah, “Ziangah so hitluk
lawmmam in ka riah a siat? Ziangah so hitluk lawmmam in ka thinlung a bang?
Asinain ka ruahsanmi cu Pathian lawng a si. Amah cu ka thangṭhat sal ding. I
Runtu le ka Pathian cu!” a ti (Saam
42:5, 11). Saam cangantu in a ruahsannak a cem tikah Bawipa a mang sal.
Bawipa ah a ṭhum aw ih beunak a hawl. Zumtu u le nau, kannih teh cuvek dinhmun
kan thlen caan ah zo so kan hawl? Kan ruahsan ding a cem tikah Pathian kan mang
cio ko lo maw?
3. Pathian in
ruahsannak a thar in pek.
Baibal ca sungah Pathian in thukam thawngkul (20000) leng
lo pekmi a um tiah Dr. Paul Yongicho in a sim. A simmi cu “Pathian thukam a
kaihnget ih a nungtu pawl ih nunnak ah thanaunak zianghman a um lo, riahsia
ding khal a um lo. Baibal ca sungah Pathian in a faate pawl lungawi hnangamzet
ih an nun lamtluan an zawh vivo theinak dingah ruahsannak a thar in a pe
ringring” ti a si. (Ṭahhla 3:19-26 ṭhate’n siar thluh aw).
Kan biakmi Pathian hi minung hrangah ruahsannak tumpi in pe
theitu a si. Pathian ih pekmi ruahsannak hi minung ih ruahsannak men hnakin a ṭha
sawn. Minung pakhat ih suangtuahmi ruahsannak le Pathian pekmi ruahsannak an
dan aw zia tarlang ka duh. Kan zoh tlang hnik pei. Na hmuh daan le ruah daan
thawn a bang lo pang thei men. Asinain cangantu ih hmuh daan le ruah daan ah
rak hlawm phot ve hrih aw.
1809 kum February 12 ni ah nauhak pahnih cu tikcu caan
pakhat ah an suak tlang. Pakhat cu England ram ih milian innsang ah a suakmi ‘Charles
Darwin’ a si. A dang pakhat cu America ram ih a suakmi ‘Abraham Lincoln’ a si.
Charles Darwin cu milian zet innsang
ih suak a si vekin a hung upat tikah Cambridge University ah Zoology lam in
degree a ngah. Zoology lam ah a thiam tiih a zirhtu pawlin an lawm rero mi pa a
si. Milian, mi thiam le mi neinung an si vekin America, New Zealand ram lam
tiang a feh vivo ih leitlun hmun tampi ah a fehsuak. 1859 kum ah Darwin in
nunnak nei pawlih hramthoknak “Apecies” timi thuhla a ngan. Cule minung hi ‘zawng’
ihsin a ra mi kan si, timi cangsuak daan ruahnak (Evolution Theory) a suahpi
tikah leitlun mifim, mithiam pawl an lau thluh. Darwin cun a ruahsannak vekin a
nun sungah hlawhtlingnak tampi a ngah. ‘Sersiamtu Pathian a um lo’ tiah a zum
ih minung ih thil ti theinak parah thupi in a ruattu pa a si. A kum a tar vivo
tikah a ruahsan vekin thil tampi a cangsuak thei lomi a um, ti hi a hmusuak sal.
A suahpimi Evolution Theory hi hliakhlai zir dingah a ṭha zet ve ko. Asinain
neta lam minung pawl hrangah thu el-awknak lawng a suah ter. A pompi tu khal
tawkfang an um ve. Sikhalsehla mi tampi cun tuihsun tiangah an pompi thei lo.
Abraham Lincoln cu kum khat sung lawng
tlawng ca a zir ngah. A farah tuk ih zirpeh thei loin a um. Mi farah a si vekin
an inn ihsin peng 20 hnak hlat hman khual a tlawng dah lo. Sun caan ah dawr
pakhat ah hna a ṭuan ih zan caan ahcun ca a siar ṭheu. Cazohnak meisa hman a
nei thei lo ruangah lamzin kiangih meisa ṭhuam hnuai ah ca a siar ṭheu. A siar
tammi cu daan (law) lam le a dang ca siar ṭha a ngah ban tawk hi a siar ṭheu. A
hmailam hrangah ruahsannak tumpi hman a ret ngam lo. “Ziang tuah na duh?”, tiah
midang in thu an sut tikah “Pathian kut sungah ziangkim a um” tiah a sawn ṭheu.
Darwin cu Evolution theory thawn a
hminthang lai fangah Abraham Lincoln khal America ram ih President ah a cang.
Amah caan laiah America ramsung ral (civil war) nasa zet laifang a si. Ram
thubuai a tawlrel theinak ding hrangah Abraham Lincoln cu zantin khukbil in
thla a cam ringring. President a ṭuan sung America ram ah “sal” pawl hrangah
luatnak a tawlrel. An ram ‘cin le daanbu’ le an ram hmanmi ‘paisa (dollar)’ par
ah “Pathian kan rinsan” (In God We Trust) tiah ca an ngan. Lincoln ih nun kan
zoh tikah neta lam minung pawl hrangah ṭhathnemnak tampi a suahpitu a si. Tuini
tiangah a thuhla kan sim le kan rel poh ah ṭhatnak thawn huham a nei zet hrih a
si.
Charles Darwin le Abraham Lincoln te
pahnih kan zohṭhim tlang tikah an suah ni le thla le kum a bang aw. Asinain
pakhat cun Pathian a zum lo, amai’ ruahsannak in a nunkhua a sa. A ruahsannak
vekin a zuam. Milian fa a si ruangah a duh vekin hna a ṭuan thei. Pathian ih
sinak kha a hlon ih Evolution theory thawn ai-rawl a tum. Asinain a dang pakhat
sawn cun Pathian lawngah ruahsannak a um tiah a theifiang. Curuangah Pathian a
rinsan ih a ruahsannak hmuahhmuah kha Pathian kut sungah a ap thluh. Pathian
khalin ruahsannak thar a pek hngai ih zianghman lo farah nauta zet dinhmun
ihsin leitlun ah thu nei bik, huham nei bik pakhat ah a cangta a si.
Hi te pahnih ah zo ih ruahsannak hi a
man a nei deuh pei? Himi te pahnih ih zawhnak thlun ve mi kan si ruangah khui
mi zin so kan zawh deuh pei? Pathian ah ruahsannak ret in maw? A si lo le,
Pathian zianghman ah siar lo in so kan um ding? Casiartu u le nau, nangmah te’n
ruat in ṭhencatnak tuah hram aw.
4.
Khristian pawl hrangih ruahsannak.
“A ṭha bik ruahsan aw la, a siava bik
hrangah timtuah cia aw” timi ṭongfim a um. Ṭongfim tampi in minung nunnak
hrangah thazaang tampi in pe ṭheu. Cumi hnakin Baibal sungih ṭongkam pawlin
minung kan nunnak hrangah a mankhung zetmi thil tampi in pe thei. Bawipai’
ṭongkam a simi Baibal in nitin kan nunnak ah hlawhtlinnak tampi in thlenpi
thei. A nungmi ruahsannak thar tampi khal in pe thei. Kan ninghan laiah
thazaang thar in pe theitu khal a si. Saam cangantu in, “Ziangah so hitluk
lawmmam in ka riah a siat? Ziangah so hitluk lawmmmam in ka thinlung a bang?
Asinain ka ruahsanmi cu Pathian lawng a si. Amah cu ka thangṭhat sal ding. I
Runtu le ka Pathian cu!” (Saam 42:5, 11)
a ti ih amah le amah nun a sim awk vekin kannih khal kanmah le kanmah nun kan
sim awk a ṭul. Cumi cu Khristian pawlih kan ruahsannak a si ve ding a ṭul.
Ziangruangah Pathian hnen lawngah ruahsannak kan nei?
timi thu kan ruat tikah a tanglam thu pawl kan hmu thei ding a si.
1.
Hi leitlun ah
Jesuh Khrih a rat ruangah zumtu zate hrangah ruahsannak kan nei thei a si.
2.
Kan Bawipa Jesuh
Khrih cu nang le kei hrangah thinglamtah parah thihnak a tuar ruangah zumtu
zate hrangah ruahsannak thar kan hmu thei sal a si.
3.
Cuti ih an thahmi
Jesuh Khrih cu thi lanta mai loin ni thumnak zingah a thosal ruangah zumtu zate
hrangah ruahsannak thar kan ngah thei a si.
4.
Thosal Jesuh
Khrih vancung a kai hlanah Pa ih inn ah innkhaan tampi zumtu pawl hrangah
remcia in a um tiah a tiam cia ruangah zumtu hmuahhmuah hrangah a hngetmi
kumkhua ruahsan ding kan co ngah thei a si.
5.
Jesuh Khrih cu hi
leitlun ah a ra sal ding a ti ruangah zumtu zate in nehnak tawtawrawt aw kan
thei leh ding timi ruahsannak in nei ter.
Leitlun kan umnak hi a laangte hrang lawng a si.
Kumkhua hrangah a si lo. Himi camkhat te kan um sungah harsatnak, retheinak,
nomnak, lungawinak tiin a phunphun kan tong cio ko. Cutin kan nun caan tawite
sungah kan thinlung hi leilung hrang ah caan kan pek thluh ahcun a poi zet
ding. Jesuh Khrih ah kan ruahsannak hmuahhmuah hram kan bun lo ahcun harsatnak
le riahsiatnak sungah kan taang ringring ko ding. Curuangah Paul in, “Khrih
sungah ruahsannak kan neihmi hi khuitawk hman thleng loin hi leilung tlun kan
nunnak hrang lawnglawng a si ahcun leitlun khawvel minung lakah hin zaangfakza
bik kan si ding”, a ti (1 Kor. 15:19). Hi lei thilri hi a tawkmawi tiang cu
buaipi dingmi kan si ko; ziangahtile hi leitlun ah a tlangleng hrihmi kan si.
Asinain lei thilri le neihnak parah kan hngal pang ahcun, “Milian pawl kha,
‘Leilung thilri sumsaw nan neih ruangah puarthau ding a si lo,’ tiah thu sim
aw. Rinsan tlak lo leilung tlun lennak ah an ruahsannak bun ding a si lo; kan
nomnak hrangah ziang hmuahhmuah siang zetin in petu Pathian ah bun sawn hai seh”,
tiah Paul in simmi hi cinken ding a thupizet (1 Tim. 6:17). Saam cangantu cun,
‘Ka ruahsanmi cu Pathian lawng a si,” a ti. Khristian pawl ih kan ruahsannak
famkim cu Jesuh Khrih lawngah a um a si.
Thunetnak
Zumtu u le nau pawl, kan nunnak hi Pathian kut ah a um
vekin kan ruahsannak khal Pathian lawngah a si. Saam cangantu in, “Pathian amah
lawng ka nunnak in daitein a hngak; Ka ruahsannak cu a hnen lawngah a um”, a ti
(Saam 62:5). Thufim ngantu khalin, “Ruahsannak ngah lohli lo tikah thinlung a na;
Asinanin saduhthah mi a kim tikah nunnak cu lungawinak in a khat”, a ti (Thuf.
13:12). Paul khalin, “Ziangahtile ruahsannakin rundammi kan si. Kan ruahsanmi
kha kan hmu thei a si ahcun ruahsannak a si ngaingai lo. Zoso a mit in a hmuh
theimi cu a ruahsan dah? Sikhalsehla kan hmuh lomi kan ruahsan a si ahcun
thinsau tein kan hngak a si,” a ti ve (Rom 8:24). Cuihtlun ah ruahsannak hi a
thupizetmi a si zia hitin a simmi kan hmu: “Atu ahcun a hmun ringringmi thil
pathum an um ih zumnak, ruahsannak le duhdawtnak an si;” (1 Kor. 13:13a).
Casiartu zumtu u le nau, nang le kei ih kan ruahsannak
cu kanmahte suangtuahmi milai lam ṭuannak ah a um lo. Ziangkim in petu kan
Pathian hnen lawngah a um a si, ti cu Baibal sungah fiangte’n kan hmu thei.
Ziangkim sersiam ih a nei thluhtu kumkhua a nung kan Pathian hnen lawngah kan
ruahsannak cu famkimin a um. Kan ruahsanmi cu leitlun thilri dang ah a si lo.
Amah Pathian lawng hi kan ruahsannak a si. Leitlun thilri le fimthiamnak pawl
parah na ruahsannak na bun aw pang maw? Nangmahte’n atu ah cekfel aw sal lohli thlang
aw.
Pathian hmin sunglawi sin seh law! Amen.
Duhdawtnak thawn,
Rev. Dr. CJ Hrang Hmung
PhD (Development Administration) Student
Philippine Christian University
Manila
No comments:
Post a Comment